ការអភិវឌ្ឍសង្គមតាមរយៈទស្សនៈពុទ្ធសាសនា

អារម្ភកថា

កិច្ចការស្រាវជ្រាវស្ដីអំពី “ការអភិវឌ្ឍសង្គមតាមរយៈទស្សនៈព្រះពុទ្ធសាសនា” នេះ គឺជា ប្រធានបទកិច្ចការស្រាវជ្រាវបញ្ចប់វគ្គបណ្ដុះបណ្ដាលគរុកោសល្យ នៅវិទ្យាស្ថានជាតិអប់រំ។ ដោយ សារការស្រលាញ់ និងយល់ឃើញថាវាជាប្រធានបទមានសារប្រយោជន៍នោះ ក្រុមយើងខ្ញុំបានធ្វើ ការសិក្សាបន្ថែមពីប្រភពឯកសារផ្សេងៗ ដើម្បីរៀបចំ ចងក្រង ដោយមានគោលបំណងដូចខាង ក្រោម ៖
១-បង្ហាញនូវទ្រឹស្ដីរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលជាមូលដ្ឋានគ្រឹះសំខាន់ៗ
២-បង្ហាញនូវសារប្រយោជន៍របស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលបានចូលរួមអភិវឌ្ឍន៍សង្គមជាតិ ការពារ អភិរក្សសម្បត្តិវប្បធម៌ជាតិកន្លងមក ដែលប្រជាជនខ្មែរគ្រប់រូប គួររក្សាទុកជាមរតកសម្រាប់ ជាតិខ្មែរតទៅអនាគតទៀត។
៣-ដើម្បិផ្សប់ផ្សាយនូវវប្បធម៌ អក្សរសាស្ត្រ ទ្រឹស្ដីព្រះពុទ្ធសាសនាអោយបានទូលំទូលាយ ដល់ពុទ្ធសាសនិកទូទៅ។
យើងខ្ញុំគិតថា កិច្ចការស្រាវជ្រាវនេះនឹងមានសេចក្ដីខ្វះខាតចន្លោះ និងកំហុសខុសឆ្គងត្រង់ ចំណុចមួយចំនួនមិនខាន ។ ដូច្នេះ សូមអ្នកអានទាំងអស់មេត្តាអធ្យាស្រ័យ ហើយយើងខ្ញុំរីករាយ ទទួលយកនូវការរិះគន់ជានិច្ចដើម្បីសា្ថបនាចំពោះកិច្ចការស្រាវជ្រាវនេះ ។
សេចក្ដីថ្លែងអំណរគុណ

ក្រុមយើងខ្ញុំ
១-គរុនិស្សិត ជឿន វិចិត្រ ២-គរុនិស្សិត ហ៊ួន រស់សម័យ

៣-គរុនិស្សិត សុខ និមល ៤-គរុនិស្សិត លី ម៉ារីណា

៥-គរុនិស្សិត ញ៉ឹម ប៊ុន្នី
ជាគរុនិស្សិតនៃវិទ្យាស្ថានជាតិអប់រំ ឯកទេសសីលធម៌-ពលរដ្ឋវិជ្ជា+អក្សរសាស្ត្រខ្មែរ
សូម ថ្លែងអំណរគុណ អរគុណយ៉ាងជ្រាលជ្រៅបំផុតចំពោះ ៖
– លោកឪពុកអ្នកម្តាយដែលបានផ្តល់កំណើតនិងចិញ្ចឹមបីបាច់ថែរក្សារូបកូនៗ ពោរពេញទៅដោយព្រហ្មវិហារនិងកក់ក្តៅបំផុតព្រមទាំងបានឲ្យដំបូន្មានល្អៗទំនុកបម្រុង
ដល់ការរៀនសូត្ររហូតដល់បានជោគជ័យដូចបំណងប្រាថ្នា។
– ឯកឧត្ដមបណ្ឌិត សៀង សុវណ្ណា នាយកវិទ្យាស្ថានជាតិអប់រំដែលបាន ប្រឹងប្រែងអស់ពី កម្លាំងកាយចិត្តក្នុងការដឹកនាំគ្រប់គ្រងចាត់ចែងទូទៅប្រកបដោយ
គតិបណ្ឌិត។
– លោកសាស្ត្រាចារ្យ ប៉ូ ប៊ុន្ថនដែលបានចំណាយពេលដ៏មានតមៃ្លដើម្បីមកដឹកនាំក្រុម
យើងខ្ញុំក្នុងការសិក្សាស្រាវ
ជ្រាវ និងបានជួយណែនាំបង្ហាត់បង្ហាញ និងផ្តល់យោបល់ កែ លំអរហូតដល់កិច្ចការស្រាវជ្រាវបានសម្រេចចេញជារូបរាងឡើង។
– លោកសាស្ត្រាចារ្យ ឡុច ចាន់ថននិងលោកសាស្ត្រាចា្យ ឡាយ វុត្ថាដែលបានជួយ បណ្ដុះបណ្ដាលមុខវិជ្ជានិងហ្វឹកហ្វឺនឯកទេសទី១ដល់យើងខ្ញុំ។
– លោកគ្រូអ្នកគ្រូនៃវិទ្យាស្ថានជាតិអប់រំដែលមានតួនាទីក្នុង
ការបណ្ដុះបណ្ដាលមុខវិជ្ជា
ឯកទេសទី២និងមុខវិជ្ជាផ្សេងៗទៀតដល់យើងខ្ញុំ។
– លោកលោកស្រីដែលមានតួនាទីជាគណៈគ្រប់គ្រង ប្រធានអនុប្រធាន ដេប៉ាតឺម៉ង់
ប្រធានអនុប្រធានការិយាល័យនៃវិទ្យាស្ថានជាតិអប់រំទាំងអស់បានខិតខំប្រឹង
ប្រែងដឹកនាំវិទ្យាស្ថានអោយមានភាពល្អប្រសើរប្រកបដោយគតិបណ្ឌិតដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់។
– រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា សហគមន៍ជាតិ និងអន្តរជាតិទាំងអស់ដែលជានិច្ចកាល
តែងតែយកចិត្តទុកដាក់ក្នុងការថែរក្សាស្ថេរភាពសង្គម ជាពិសេសបានផ្តល់ឱកាស
និងបង្កភាពងាយស្រួលដល់ក្រុមយើងខ្ញុំក្នុងការសិក្សារៀនសូត្រចប់ជាស្ថាពរ។
ចុងបញ្ចប់ ក្រុមយើងខ្ញុំសូមជូនពរដល់ ឯកឧត្ដមបណ្ឌិត សៀង សុវណ្ណា គណៈដឹកនាំ
ដែលជានាយក នាយករង ប្រធាន អនុប្រធានការិយាល័យ លោកគ្រូ អ្នកគ្រូ ជាសាស្ត្រាចារ្យ និង បុគ្គលិកនៃវិទ្យាស្ថានជាតិអប់រំទាំងអស់ អោយជួបតែសេចក្ដី
សុខគ្រប់ក្រុមគ្រួសារ ព្រមទាំងទទួល បាននូវជ័យជំនៈគ្រប់ភារកិច្ច ។

សូមអរគុណ
មូលន័យសង្ខេប

ចាប់តាំងពីព្រះពុទ្ធសាសនា បានមកប្រតិស្ថានក្នុងប្រទេសកម្ពុជាក្នុងរវាងពុទ្ធសតវត្សទី ៣
មកយើងឃើញថាព្រះពុទ្ធសាសនាបានដើរតួយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការចូលរួមអភិវឌ្ឍន៍សង្គមជាតិ
ទាំង ខាងវិស័យពុទ្ធចក្រ និងអាណាចក្រ។ ដោយឡែកតាមរយៈនៃការសិក្សា
ស្រាវជ្រាវលើប្រធានបទ ស្ដីពី“ ការអភិវឌ្ឍន៍សង្គមតាមរយៈទស្សនៈព្រះពុទ្ធ
សាសនា ” ក៏បានបង្ហាញអោយឃើញថា ព្រះពុទ្ធសាសនាគឺជាមូលដ្ឋានគ្រឹះ
នៃវប្បធម៌ជាតិ សីលធម៌ គតិបណ្ឌិត វិថីជីវិត
ដើម្បីជួយដល់ ប្រជាពលរដ្ឋ អោយមានជីវិតរុងរឿង សាមគ្គីធម៌ ភាតរភាព
សុខមាលភាពសង្គម ការអភិវឌ្ឍន៍ និងផ្សះផ្សារជាតិ តាមរយៈវិធានអប់រំរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនាស្ដីអំពី សីលសម្មាធិ និងបញ្ញា។
ព្រះពុទ្ធសាសនាបានចូលរួមវិភាគទានយ៉ាងច្រើន ចំពោះសង្គមជាតិស្ទើតែគ្រប់វិស័យទាំង អស់ ហើយអ្វីដែលជាពិសេសនោះ
គឺការរក្សា និងអភិរក្សសម្បត្តិវប្បធម៌ជាតិអោយបានគង់វង្ស រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ។
មាគ៌ាអប់រំរបស់ព្រះពុទ្ធ-សាសនា គឺជាឃ្លាំង និងជាមេពុម្ភ ឬរោងចក្រ សម្រាប់
ផលិតធនធានមនុស្សក្នុងការចូលរួមកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ។ ជាងនេះទៅទៀត
ព្រះពុទ្ធ- សាសនាបានរួមចំណែកអភិវឌ្ឍន៍សង្គមខ្មែរ ទាំងផ្នែកស្មារតី និងសម្ភារៈ
ធ្វើអោយប្រទេសជាតិ យើងទទួលបាននូវសុខសន្តិភាព។

នៅក្នុងកិច្ចការស្រាវជ្រាវស្ដីអំពី ““ការអភិវឌ្ឍន៍សង្គមតាមរយៈទស្សនៈព្រះពុទ្ធសាសនា ” នេះ ក្រុមយើងខ្ញុំបាន
បែងចែកជា ៦ ផ្នែកធំៗដែលមានខ្លឹមសារសំខាន់ៗ និងចំណុចតូចៗទៀត
ទៅតាមផ្នែករបស់វា។ ខ្លឹមសារទាំងនោះមាន ដូចខាងក្រោម ៖ផ្នែកទី ១: និយាយពី
ពុទ្ធប្រវត្តិសង្ខេប ផ្នែកទី ២: និយាយពី ទស្សនៈទូទៅនៃព្រះពុទ្ធសាសនា ផ្នែកទី ៣: និយាយពី ទំនាក់ទំនងនៃ ព្រះពុទ្ធសាសនា ផ្នែកទី ៤: និយាយពី ផ្នែកទី ៥: និយាយពី ការអភិវឌ្ឍន៍ សង្គមតាម រយៈមាគ៌ាព្រះពុទ្ធសាសនា ផ្នែកទី ៦: និយាយពី សេចក្ដីសន្និដ្ឋានទៅលើ ប្រធានបទ និងការផ្ដល់នូវអនុសាសន៍ ។
រាល់ផ្នែកនីមួយគឺបានបង្កប់នូវខ្លឹមសារដែលមានតម្លៃបំផុតសម្រាប់ជាទុន ឬជាប្រយោជន៍
ទៅដល់បណ្ដាពុទ្ធសាសនិកគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈទាំងអស់ អាចទាញយក
ប្រយោជន៍ទាំងនេះទៅ ផ្លាស់ប្រែ និងដឹកនាំជីវិតដើរនៅក្នុងផ្លូវ
ដែលត្រឹមត្រូវប្រកបដោយភាពថ្លៃថ្នូរ រស់ក្នុងសង្គមមួយមាន សន្តិភាព ។ ផលទាំងអស់នេះបានមកដោយសារការប្រតិបត្តិ និងការចូលរួមចំណែករបស់
ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងការអភិវឌ្ឍសង្គមស្ទើរគ្រប់វិស័យដូចបានបង្ហាញនូវក្នុងផ្នែកនីមួយៗ
នៃខ្លឹម សារស្រាវជ្រាវ ។ តាមរយៈខ្លឹមសារទាំងនេះ បានបង្ហាញ
អំពីដំណើររឿងនៃព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ លំហូរចូលនៃវត្តមានព្រះពុទ្ធសាសនា
ការរីកចម្រើននៃព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា និងសារសំខាន់ នៃទស្សនៈវិជ្ជា
ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុង ការចូលរួមចំណែកធ្វើអោយសង្គមមានការផ្លាស់ប្ដូរ។ហើយ ជាពិសេសនោះគឺនាំសង្គមអោយដើរក្នុងមាគ៌ាសន្តិភាព ភាតរភាព
សាមគ្គីភាព សុខដុមរមនាសំខាន់បំផុតនាំមនុស្សលោករកឃើញនូវសេចក្ដីសុខ
ដែលជាសន្តិភាពផ្នែកផ្លូវចិត្តពិតប្រាកដស្រប តាមពុទ្ធសុភាសិតមួយឃ្លាបាន
ពោលថា “គ្មានសេចក្ដីសុខណា ស្មើនឹងសេចក្ដីស្ងប់ឡើយ (នត្ថិ សន្តិ បរំ សុខំ)”
សេចក្ដីផ្ដើម
ពុទ្ធសាសនាមានដើមកំណើតនៅប្រទេសឥណ្ឌាក្នុងសតវត្យទី ៦ មុនគ.ស ប្រហែល
គ្នានឹង កំណើតព្រាហ្មណ៍សាសនា (សម័យទី ២ នៃលទ្ធសាសនាព្រាហ្មណ៍) ដែរ។
លុះក្រោយមកក្នុង រជ្ជកាលព្រះបាទកនិស្កៈ ប្រមាណជានៅក្នុងសតវត្យទី ១ នៃគ.ស
ពុទ្ធសាសនាក៏កើតជាពីរនិកាយ (secte) គឺនិកាយ ហិនយាន និងនិកាយ មហាយាន។
នៅសតវត្សទី ៣ មុនគ.ស ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ អសោក ពុទ្ធសាសនាត្រូវបានផ្សព្វផ្សាយ ពាសពេញប្រទេសឥណ្ឌា ព្រមទាំងក្រៅប្រទេស ។
តាមប្រវត្តិសាស្ត្រ គេបានដឹងថានៅក្នុងរវាង ពុទ្ធសតវត្សទី ៣ (ព.ស ២៣៤)
គឺតាំងពីមុនគ.ស. ៣០០ឆ្នាំម្លេះ ព្រះបាទអសោក ជាពុទ្ធសាសនិក ដ៏ឆ្នើមក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា
បានបញ្ជូនសាមណទូតពីរអង្គ គឺព្រះសោណត្ថេរនិងឧត្ដរត្ថេរឲ្យនាំយក ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ
(ហិនយាន) មកផ្សាយនៅសុវណ្ណភូមិ (អាស៊ី អាគ្នេយ៍)។ តាមសិលាចរិកវ៉ូកាញ់
(នៅយួនខាងត្បូង) ទំនងជាពុទ្ធសាសនាចូលមកប្រតិស្ឋានក្នុងប្រទេសខ្មែរក្នុងសតវត្សទី ២
នៃ គ្រឹស្តសករាជ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទស្រីមារៈ ឬ ហ្វាន់ចេម័ន (៥)។ តាំងពីពេលនោះមក
ប្រជាជន ខ្មែរបានប្រតិបត្តិជារៀងរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ។
តាមរយៈព្រះពុទ្ធសាសនានេះ យើងសង្កេតឃើញថា វាបានចូលរួមចំណែកអភិវឌ្ឍន៍សង្គម យ៉ាងច្រើនដូចជា ចូលរួមអប់រំ
ផ្លូវចិត្តរបស់មនុស្សអោយប្រកាន់យកនូវអំពើល្អត្រឹមត្រូវ ប្រកាន់យក នូវធម៌អហឹង្សា
និងធម៌ខន្តីជានិច្ចនៅក្នុងជីវភាពរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ ។ ជាពិសេសចាកផុតពីអវិជ្ជាដែល ជាចំណងធ្នាក់ទាក់មិនអាចឲ្យមនុស្សរកឃើញសេចក្ដីស្ងប់បាន ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ព្រះពុទ្ធសាសនា ក៏បានរួមចំណែកអភិវឌ្ឍន៍ក្នុងវិស័យផ្សេងៗដោយផ្ដល់
នូវអត្ថប្រយោជន៍ដល់សង្គមជាតិដូចជា រក្សា នូវប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់ អក្សរសាស្ត្រ
ហើយក៏បានចូលរួមអភិវឌ្ឍក្នុងវិស័យមួយចំនួនរួមមាន សង្គមកិច្ច សេដ្ឋកិច្ច សិទ្ធិមនុស្ស
នយោបាយ ប្រជាធិបតេយ្យ ជាពិសេសគឺជួយអោយសង្គមមាន ស្ថេរភាព ភាតរភាព
និងសន្តិភាពទៀតផង ។ ទស្សនៈព្រះពុទ្ធសាសនាពិតជាមានសារសំខាន់
សម្រាប់ដឹកនាំនូវការប្រតិបត្តិរបស់មនុស្សដែលមាននិនាការប្រកាន់យកព្រះពុទ្ធសាសនា
ជាមាគ៌ា ក៏ដូចជាស្ពាននាំជីវិតអោយមានពន្លឺភ្លឺស្វាងនៅក្នុងជីវភាពនៃការរស់នៅ ប្រកប
ដោយធម៌នៅក្នុង សណ្ដានចិត្តជានិច្ច។ យ៉ាងណាម៉ិញ នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាយើង
មានប្រជាជនជាង៩០ភាគរយ ហើយដែលបានប្រតិបត្តិតាមព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយរដ្ឋាភិបាលបានដាក់បញ្ចូលសាសនាព្រះពុទ្ធ ជាសាសនារបស់រដ្ឋទៀតផង។
ផ្នែកទី ១
ពុទ្ធប្រវត្តិសង្ខេប

ព្រះពុទ្ធគឺជាមនុស្សមួយរូបដូចមនុស្សគ្រប់គ្នាក្នុងលោកនេះដែរ មិនមែនជាអាទិទេព ទេវៈ ឬ ទេវតាឡើយ ប៉ុន្តែព្រះអង្គមានលក្ខណៈពិសេសលើសអស់មនុស្សទូទៅទាំងផ្នែកកាយ
សម្បទា និង បញ្ញា ហើយដំណើររឿងរបស់ព្រះពុទ្ធទៀតសោតក៏មានលក្ខណៈពិសេសជាតិ
មនុស្សទូទៅដែរ ។
១.កំណើត
១.១.ព្រះរាជវង្ស (វង្សគោតម)
ព្រះបិតានាម សុទ្ធោទន៍ ជារាជានៃបក្សសម្ព័ន្ធសាក្សៈ សោយរាជនៅនគរ
កបិលពស្តុ នៅ ឥណ្ឌាប៉ែកខាងជើង សព្វថ្ងៃនៅក្នុងតំបន់ នេប៉ាល់។ ព្រះមាតានាម សិរិមហាមាយា បុត្រីមហាក្សត្រ នៃបក្សសម្ព័ន្ធ កោឌ្យៈ នៅនគរទេវទហៈ នៅជាប់ព្រំ
ដែននគរកបិលពស្តុ។ ព្រះពុទ្ធនាមថា សិទ្ធត្ថ ឬ សិទ្ធាថ៌ (និយមហៅនៅស្រុកខ្មែរ)។ ព្រះអគ្គមហេសីនាម ពិម្ពាយសោធរា បុត្រី ស្ដេច សុប្បពុទ្ធ ។ ព្រះរាជបុត្រនាមថា រាហុលកុមារ។
១.២.បុព្វហេតុនៃកំណើត
ព្រះនាងសិរិមហាមាយាបានយល់សប្តិឃើញដំរីសមួយមានភ្លុក ៦ចុះពីស្ថានលើមក
ហើយ ចូលក្នុងព្រះនាងផ្នែកខាងស្ដាំ ។ តាមទំនាយថា ព្រះនាងនឹងមានបុត្រមួយព្រះអង្គ
ប្រកបដោយ បុណ្យបារមីយ៉ាងលើសលុប។ តាមរឿងនិទានខ្លះថា ទេវបុត្រសន្តុសិត
យាងចុះពីស្ថានតុសិតចាប់ ផ្ទៃព្រះនាង។
១.៣.កំណើត
ព្រះអង្គបានប្រសូត្រនៅថ្ងៃសុក្រ ១៥ កើត ពេញបូណ៌មី ខែពិសាខ ឆ្នាំចនៅក្រោម
ដើម សារព្រឹក្ស ក្នុងព្រៃលុម្ពិនី ដែលស្ថិតនៅចំព្រំប្រទល់នៃនគរកបិលពស្តុ និងនគរទេវ
ទហៈ ។ គេថាមានការ អស្ចារ្យកើតឡើងមុន និង ក្រោយពេលប្រសូត្រ ។ ប្រសូត្របាន ៥
ថ្ងៃព្រាហ្មណ៍ ៨ នាក់ថ្វាយ ព្រះនាមព្រះឱរសថា សទ្ធាថ៌ ដែលមានន័យថា “ អ្នកសម្រេច ប្រយោជន៍គ្រប់យ៉ាង ” ហើយ ព្រាហ្មណ៍ ៧ នាក់លើកម្រាមដៃពីរទាយថាៈ “ បើព្រះកុមារ
ស្ថិត នៅជាក្សត្រនឹងបានជាស្ដេច ចក្រពត្តិ បើចេញសាងផ្នួសនឹងបានត្រាស់ជាព្រះពុទ្ធ ”
ប៉ុន្តែព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ទៀតដែលមានឈ្មោះថា កោណ្ឌញ្ញ នៅក្មេងជាងគេលើកតែម្រាមដៃមួយ
រួចទាយថាៈ “ ព្រះកុមារពិតជាបានត្រាស់ជា ព្រះពុទ្ធមិនខាន ” ។ ៧ ថ្ងៃក្រោយពេលប្រសូត្រ ព្រះមាតា ទ្រង់សោយទីវង្គតទៅកើតនៅស្ថាន តុសិត ឯព្រះកុមារក៏
ត្រូវបានព្រះមាតុច្ឆារបស់ព្រះអង្គព្រះនាម មហាបជាបតិគោតមី បីបាច់ ចិញ្ចឹមតមក ។

២.ការត្រាស់ដឹង
២.១.រាជាភិសេក
ព្រះជន្មបាន ១៦ ឆ្នាំ ទ្រង់បានរៀបអភិសេកជាមួយព្រះនាងពិម្ពាយសោធរា ។ព្រះបិតាបានចាត់អោយសង់ប្រាសាទ
បីថ្វាយព្រះអង្គ តម្រូវទៅតាមរដូវទាំងបី (ក្ដៅ រងារ រំហើយ) ។

២.២.ទេពនិមិត្តទាំង ៤ យ៉ាង
ដោយអផ្សុកខ្លាំងពេកនោះ ព្រះអង្អបានចេញទៅក្រសាលក្នុងឧទ្យានដែលស្ថិត
នៅក្នុងព្រះ បរមរាជវាំង ។ ក្នុងពេលចេញទៅក្រសាលទាំង ៤ លើក ព្រះអង្គបាន
ទតឃើញទេពនិមិត្ត ( ទេពតា ចុះមកនិមិតខ្លួន ) ៤ យ៉ាងដែរៈ
លើកទី ១ ទតឃើញមនុស្សជរា
លើកទី ២ ទតឃើញមនុស្សឈឺ
លើកទី ៣ ទតឃើញមនុស្សស្លាប់
លើកទី ៤ ទតឃើញមនុស្សបួស ។
មនុស្សទាំង ៤ ប្រភេទនេះបានធ្វើអោយព្រះអង្គកើតក្ដីសង្វេកហើយយល់ច្បាស់អំពី
បញ្ហា ជីវិតរបស់សត្វលោក ។ មនុស្សប្រភេទទី ៤ធ្វើអោយព្រះអង្គសោមនស្សចង់សាងផ្នួស
។
២.៣.ការសាងផ្នួស
ក្នុងព្រះជន្ម ២៩ ឆ្នាំ ព្រះសទ្ធាថ៌ មានការនឿយណាយក្នុងជីវភាពរបស់ព្រះអង្គ ហើយមាន សេចក្ដីខ្ពើមរអើមលោកសន្និវាសនេះកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ ។ ព្រះអង្គសព្វព្រះរាជ
ហឬទ័យចង់ដោះ ស្រាយបញ្ហាជីវិត ហើយចង់ជ្រើសរើសយកការសាងផ្នួសជា
មធ្យោបាយដើម្បី សម្រេចនូវសម្មា- សម្ពោធិញ្ញាណ ។ ទីបំផុត ព្រះអង្គលះបង់ព្រះរាជវង្ស ហើយលួចរត់ទៅ សាងផ្នួសទាំងកណ្ដាល រាត្រីស្ងាត់ ទោះបីព្រះបិតារារាំងគ្រប់មធ្យោបាយ
យ៉ាងណាក៏ដោយចុះ។ ក្រោយដែលបានដឹងថា ព្រះសទ្ធាថ៌យាងទៅបួសក្នុងព្រៃមក កោណ្ឌញ្ញព្រាហ្មណ៍ និង កូនព្រាហ្មណ៍ ៤ នាក់ មានសទ្ធា ជ្រះថ្លាទៅបួសដែរ
ហើយតាមបំរើព្រះអង្គ ។ អ្នកបួសទាំង ៥ អង្គនេះ ហៅថា បញ្ចវគ្គិយ ។ ក្រោយ ពីបានសាកល្បងតបធម៌ជាមួយតាបសពីរនាក់ (អ្នក បួសក្នុងសាសនាព្រាហ្មណ៍ ) ឈ្មោះ
អាឡារ- តាបស និង ឧទកតាបស ពុំបានលទ្ធផលល្អ ព្រះអង្គក៏ខំប្រឹងតស៊ូស្វែង
រកសច្ចធម៌តែមួយ ព្រះអង្គឯង ។
២.៤.ការត្រាស់ដឹង
ក្រោយពីធ្វើទុក្ខរកិច្ច (កិច្ចដែលត្រូវបំពេញដោយលំបាក) អស់ ៦ វស្សាមក ព្រះអង្គបាន យាងចាកចេញពីរាជគ្រឹះ (ធានីរដ្ឋមគធៈ) ធ្វើដំណើរទៅដល់ស្រុកពោធិគយាក្នុងរដ្ឋមគធៈ ។ ព្រះអង្គទ្រង់តាំងសមាធិ នៅក្រោមដើមពោធិព្រឹក្សក្បែរស្ទឹងនេរព្ជារ ហើយទ្រង់បានផ្ចាញ់មារ ។ ព្រះអង្គបានត្រាស់ជាព្រះពុទ្ធ នៅថ្ងៃពុធ ១៥ កើត ពេញបូណ៌មី ខែ ពិសាខ ឆ្នាំរកា ក្នុងព្រះជន្មាយុ ៣៥ វស្សា ។
៣.ធម្មទេសនា
លុះបានត្រាស់ដឹងនូវសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណហើយ ព្រះពុទ្ធទ្រង់សម្ដែងធម្មទេសនាទូន្មាន សត្វលោកដោយពុំប្រកាន់វណ្ណៈឡើយ ។ មានមនុស្សជាច្រើនបានទៅសុំបួសរៀននៅក្នុងសំណាក់ ព្រះអង្គ ព្រះតែងតែបំពេញពុទ្ធកិច្ច ៥ ប្រការជានិច្ចអស់រយៈពេល ៤៥ ឆ្នាំៈ
– នៅពេលព្រឹក ទ្រង់និមន្តបិណ្ឌបាត្រ
– នៅពេលរសៀល ទ្រង់សម្ដែងធម្មទេសនាដល់សាធារណជន
– នៅពេលព្រលប់ ទ្រង់ប្រទានឱវាទដល់ភិក្ខុសង្ឃ
– នៅពេលកណ្ដាលអាធ្រាត្រ ទ្រង់ដោះស្រាយប្រស្នានៃពួកទេវតា
– នៅពេលជិតភ្លឺទ្រង់ប្រមើលមើលនូវសត្វលោកដែលមានភព្វ និង ឥតភព្វ ។
៤.បរិនិព្វាន
ដល់ពេលចេញវស្សាទី ៤៥ នៅថ្ងៃ ១៥ កើត ពេញបូណ៌មី ខែមាឃ ឆ្នាំម្សាញ់ ព្រះពុទ្ធទ្រង់ ដាក់អាយុសង្ខារបស់ព្រះអង្គដោយប្រាប់មារថា ព្រះអង្គនឹងចូលបរិនិព្វានក្នុង រវាង ៣ ខែទៀត ។ ពួកសាវក្សទាំងឡាយ ជាពិសេសអានន្ទ កាលបើបានដឹងថាព្រះអង្គ បានកម្រឹតអាយុសង្ខាហួស ទៅហើយ ពុំអាចកែប្រែបាន ក៏សោយសោកយ៉ាងខ្លាំង ស្ដាយ ព្រះពុទ្ធអង្គ មិនទាន់ចង់អោយព្រះ ចូលបរិនិព្វានឡើយ ។ ព្រះអង្គយាងទៅដល់នគរកុសិ-នារា ហើយទ្រង់យាងចូលទៅកាន់សាលវ័ន រួចទ្រង់ត្រាស់អោយអានន្ទរៀបចំគ្រែថ្វាយព្រះអង្គផ្ទុំ (ផ្ទុំផ្អៀងទៅខាងស្ដាំ ព្រះបាទឆ្វេងត្រួតលើ ព្រះបាទស្ដាំ) ។ នៅបច្ឆិមរាត្រី ព្រះអង្គទ្រង់ ត្រាស់ដល់ភិក្ខុទាំងឡាយថាៈ “ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ឥឡូវនេះ តថាគតហៅអ្នកទាំងឡាយ មកប្រាប់ថា អ្វីដែលកើតឡើងហើយ ដែលមានហើយ ដែល ផ្ដុំផ្សំហើយ តែងមានធម៌ភាព និង រលត់ទៅវិញជាធម្មតា អ្នកទាំងឡាយចូរញ្ញាំងប្រយោជន៍សម្រេច ដោយកិរិយាមិន ធ្វេសប្រហែសចុះ ” ។ ព្រះមានពុទ្ធដិកាតែប៉ណ្ណោះ ទ្រង់ក៏រលត់សង្ខានៅពេល នោះទៅ ។ ដូច្នេះ ព្រះចូលបរិនិព្វាននៅថ្ងៃអង្គារ ១៥ កើតពេញបូណ៌មី ខែពិសាខ ឆ្នាំម្សាញ់ (៥៤៣ មុន គ.ស) ក្នុងព្រះជន ៨០ វស្សា ។
ការសិក្សាពុទ្ធប្រវត្តិនេះ នាំអោយយើងស្គាល់ព្រះពុទ្ធច្បាស់ គឺពុំមែនអាទិទេពទេ ជាមនុស្ស រស់នៅក្នុងសង្គមនុស្ស ត្រាស់ដឹងសព្វនូវបញ្ហាមនុស្សលោក ហើយបានអប់រំណែនាំមនុស្សអោយ ស្គាល់ល្អ អាក្រក់ សុខ ទុក្ខ គ្រប់បែបយ៉ាង ។ ព្រះរលត់ខន្ធទៅក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែទស្សនៈទ្រឹស្ដីរបស់ ព្រះអង្គគង់នៅជានិច្ច ហើយត្រូវបានយកមកអនុវត្តរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។

ផ្នែកទី ២
ទស្សនៈទូទៅនៃព្រះពុទ្ធសាសនា

១¬.ពុទ្ធសាសនាជាអ្វី?
មុននឹងលើកយកពាក្យពុទ្ធសាសនា ជាអ្វីមកបកស្រាយ ក្រុមយើងខ្ញុំសូមធ្វើការញែកពាក្យ (គឺជាកម្រងដំបូន្មាន ពាក្យប្រៀនប្រដៅ ពុទ្ធវចនៈ ឬកម្រងព្រះឱវាទផ្ទាល់ ព្រះឱស្ថដែលព្រះពុទ្ធគ្រប់ អង្គបានប្រោសប្រទានទុកមក។ ព្រះពុទ្ធឱវាទនេះមានយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ណាស់ដូចក្នុងគម្ពីរ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានបញ្ជាក់ប្រាប់ថាមានរហូតដល់ទៅប្រាំបីម៉ឺនបួនពាន់ព្រះធម្មក្ខន្ធ)(១) ។
ពុទ្ធ និង សាសនា មកឲ្យនិយមន័យជាមុនសិន ទើបលើកពាក្យទាំងពីរ មកធ្វើការបកស្រាយជាខាងក្រោយ។ ពាក្យដែលមានសូរអានប្រហាក់ប្រហែលនឹងពាក្យថា “ពុទ្ធ”មានបី តែរូបសាស្រ្ត និងនិឃណ្តសាស្រ្តខុសៗគ្នាគឺៈ
ពុត (ន) ដំណើររបាំងទោសខ្លួនកិច្ចកលជាដើមបានន័យថាគេសំដៅយកពុតត្បុតអាក្រក់គេ និយាយថាមនុស្សមានពុត គឺជាមនុស្សដែលមានកិច្ចកលរបិញរបុញច្រើនយ៉ាងគេតែងនិយាយថាវា មិនឈឺសោះពុតធ្វើជាឈឺមានក្មេងខ្លះខិលខ្ជិលទៅរៀនមិនទៅសាលាពុតធ្វើជាឈឺដូច្នេះជាដើម(២)។
ពុធ (ន) អ្នកមានប្រាជ្ញ អ្នកប្រាជ្ញ ឈ្មោះថ្ងៃទី៤ (ក្នុងសប្តាហ៍) ថ្ងៃពុធ (ហៅតាមឈ្មោះផ្កាយ
ពុធ) ។
¬ពុទ្ធ(ន) លោកអ្នកត្រាស់ដឹងធម៌ដ៏វិសេសវិសាល គឺអរិយសច្ច៤ជាដើមរហូតដល់មគ្គផល និព្វានឬលោកអ្នកភ្ញាក់រឭក គឺមានសតិសម្បជញ្ញៈសព្វកាល ឬក៏លោកអ្នករីកពេញទីដូចជាផ្កាឈូក ដែលរីកគ្រប់ស្រទាប់ គឺមានព្រះហឬទ័យរីកដោយអំណាចនៃបរិសុទ្ធ ព្រោះកំចាត់កិលេសអស់ហើយ (ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ)ព្រះពុទ្ធព្រះ ពុទ្ធជាបរមគ្រូ ព្រះសម្ពុទ្ធជាម្ចាស់។សំដៅយកលោកដែលជាអ្នកប្រាជ្ញធំបំផុតដែលចេះដឹងជាងមនុស្ស និងទេព្តា។ ចំណែកឯ ពុទ្ធិ ប្រែថា ប្រាជ្ញា ការយល់ មនុស្សមានពុទ្ធិ (សម្រាប់ប្រើក្នុងកាព្យ) អ្នកសុទ្ទិដ្ឋិដែលមានពុទ្ធិប្រសើរឆើតឆាយតែងតែមានយោបល់យល់ការវែង ឆ្ងាយញ៉ាំងជនទាំងឡាយឲ្យបានសេចក្ដីសុខ (៣)។
ចំណែកឯពាក្យថា សាសនា គឺជាពាក្យបណ្តាំ ពាក្យផ្តាំផ្ញើ ពាក្យប្រៀនប្រដៅ ការប្រកាស ពាក្យបង្គាប់ ការបង្គាប់បញ្ជា ដំណឹងសំបុត្រជាដើម។ ដែលពាក្យថា សាសនាប្រែថា ពាក្យប្រៀនប្រដៅនោះ មិនទាន់ប្រាកដជាពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់លោកណានៅឡើយ លុះត្រាតែមានពាក្យដទៃទៀតមកផ្សំទើបប្រាកដ បើពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធគេត្រូវនិយាយថា សាសនាព្រះពុទ្ធតែងតែថាដូច្នេះតាមភាសាខ្មែរ បើតាមរបៀបបាលីគេថា ប្រៀនប្រដៅទៅលើជនក្នុងលោកទាំងមូលឲ្យប្រព្រឹត្តសុចរិតត្រឹមត្រូវល្អ ឲ្យវៀរចាកអំពើអាក្រក់ ដោយកាយ វាចា ចិត្ត។ សាសនានេះ ធ្វើឲ្យអ្នកដែលប្រតិបត្តិតាមឲ្យឡើង ពីហីនភាពទៅកាន់ឧត្តមភាព ឲ្យឡើងពីមូឡ្ហៈភាពទៅកាន់បណ្ឌិតភាព ឲ្យឡើងពីទុក្ខភាពទៅកាន់សុខភាព ឲ្យឡើងពីអន្ធបុថុជ្ជនទៅកាន់កល្យាណបុថុជ្ជន ឲ្យឡើងពីកល្យាណបុថុជ្ជនទៅកាន់អរិយជន វៀរលែងតែអ្នកមិនទាន់បានប្រព្រឹត្តប្រតិបត្តិតាមឲ្យបានហ្មត់ចត់ប៉ុណ្ណោះ។
ពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធមានច្រើនណាស់ ព្រះពុទ្ធត្រាស់ហើយគង់នៅបាន៤៥ឆ្នាំក៏ចូលបរិនិព្វានទៅ។ ក្នុងរវាង៤៥ឆ្នាំនោះ ព្រះអង្គទ្រង់បានទេសនាប្រដៅពន្យល់ដល់សព្វសត្វលោក ពាក្យដែលព្រះអង្គបានទេសនាប្រដៅពន្យល់ទាំងប៉ុន្មានហៅថា ព្រះពុទ្ធសាសនាទាំងអស់ ប៉ុន្តែគោលបំណងរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនានោះបើរូបរួមដោយសង្ខេបទៅមាន៣យ៉ាងគឺៈ
ក–សព្វបាបស្ស អករណំ ទ្រង់ប្រដៅថា “ កុំឲ្យធ្វើអំពើអាក្រក់ ” (កុំធើ្វបាប អំពើអាក្រក់គ្រប់ បែបយ៉ាង)។
ខ–កុសលស្សូ បសម្បទា ទ្រង់ប្រដៅថា “ឲ្យធ្វើតែអំពើល្អ” (ខិតខំបំពេញបុណ្យកុសល អំពើល្អគ្រប់យ៉ាង)។
គ–សចិត្ត បរិយោទបនំ ទ្រង់ប្រដៅថា“ឲ្យដុសខាត់ចិត្តរបស់ខ្លួនឲ្យស្អាត“។ ខិតខំដុសខាត់ ជម្រះចិត្តរបស់ខ្លួនឲ្យបានស្អាតផូរផង់(៤)។
មួយទៀតពុទ្ធសាសនាបានផ្ដល់ពាក្យឱវាទ ពាក្យបង្រៀនអំពីសេចក្តីពិតគឺបង្រៀនអំពីសេចក្តី ពិតដ៏ប្រសើរ៤ប្រការហៅថា “អរិយសច្ចៈ” គឺទុក្ខជាហេតុសេចក្តីនៃទុក្ខ សេចក្តីរំលត់ទុក្ខ ផ្លូវដើរឲ្យ ដល់សេចក្តីរំលត់ទុក្ខ ដែលព្រះគោត្តមបរមគ្រូបានត្រាស់ដឹងកាលពី២៥៥៣ ឆ្នាំកន្លងទៅ។
ព្រះពុទ្ធសាសនាបានផ្ដល់ពាក្យបង្រៀនឲ្យបំពេញសេចក្តីល្អ លះបង់សេចក្តីអាក្រក់និងការធ្វើចិត្តឲ្យបរិសុទ្ធផុតចាកកិលេសទាំងពួង ដើម្បីឲ្យបានសម្រេចនូវបញ្ញាជាន់ខ្ពស់បំផុតគេទាំងឡាយ ត្រូវខំប្រឹងប្រែងរៀនឲ្យស្គាល់នូវសេចក្តីពិត ឃើញតាមនូវសេចក្តីពិត ក្នុងដំណើរប្រព្រឹត្តិទៅរបស់ ជីវិតដែលជាធម្មជាតិ ធ្វើឲ្យរួចចាកទុក្ខទាំងឡាយ បានលុះដល់និព្វានសឹងជាចំណុចគូសដៅចុង ក្រោយបង្អស់នៃពុទ្ធសាសនិកជនទាំងពួង។
ពុទ្ធសាសនាសម្តែងអំពីបន្ទាត់ នៃផ្លូវប្រតិបត្តិរបស់ជីវិតជាកម្មវិធីបង្ហាញពីការប្រព្រឹត្តិ ដើម្បីឲ្យរួចចាកសេចក្តីកង្វល់របស់ជីវិត ដោយដឹកនាំឲ្យរក្សាសីលបានដល់ការសង្រួម ឬការប្រុងប្រយ័ត្ន កាយ និងវាចា កុំឲ្យធ្លាក់ចុះទៅក្នុងអកុសលកម្មនានាជាដំបូង។ បន្ទាប់មកដឹកនាំឲ្យអប់រំចិត្តឲ្យទៅ ជាធាតុមានសេចក្តីនឹងន(សមាធិចិត្ត)។ ចុងក្រោយបង្អស់ដឹកនាំឲ្យរៀនពិចារណាសង្ខារធម៌តាមផ្លូវវិបស្សនា ដើម្បីឲ្យកើតបញ្ញាជាន់ខ្ពស់សម្រាប់ស្គាល់នូវសេចក្តីពិតតាមសភាវធម្មជាតិ។ របៀបទាំង ឡាយនេះអាចធ្វើឲ្យអ្នករៀនបានដល់នូវសេចក្តីសុខស្ងប់ទៀងទាត់មិនមានការវិលវល់ត្រឡប់ត្រឡិន ពោល គឺនិព្វានហ្នឹងឯង (៥)។
កាលបើធៀបពុទ្ធសាសនា ជាមួយសាសនាទាំងឡាយដទៃទៀត គេនឹងបានឃើញយ៉ាងច្បាស់ថា ពុទ្ធសាសនាជាពាក្យបង្រៀនមនុស្សឲ្យចេះដឹងស្គាល់ពីសេចក្តីពិតដោយបញ្ញាបង្រៀន ឲ្យ ចូលចិត្ត ឲ្យជ្រួតជ្រាប ឲ្យជ្រៅជ្រះប្រកបដោយលក្ខណៈ ដែលលោកហៅថា ច្បាស់លាស់ជាក់លាក់ ដល់សភាវពិតទាំងឡាយរបស់ជីវិតដែលកំពុងមាននៅក្នុងបច្ចុប្បន្ននេះ។សាសនាទំាងឡាយដទៃៗ ទៀតគេប្រើជំនឿជាធំ គេបង្រៀនសាសនិករបស់គេឲ្យទទួលសារភាព(កំហុស)ចំពោះព្រះអាទិទេព របស់ខ្លួនបញ្ជាក់ថាធ្វើយ៉ាងនេះរួចចាកទោស។ ពុទ្ធសាសនាបង្រៀនមនុស្សរាល់រូបឲ្យប្រើបញ្ញារបស់ ខ្លួនពិចារណារកឲ្យឃើញនូវសេចក្តីពិត ប្រកបដោយហេតុផល មិនឲ្យពឹងផ្អែកលើជំនួយខាងក្រៅ ឡើយ។
ពុទ្ធសាសនាមិនអើពើដល់រឿងមាន ឬមិនមាននៃព្រះអាទិទេពទេ មិនឃើញថាវិញ្ញាណ របស់មនុស្សម្នាក់ៗ មានសេចក្តីទៀងទាត់ជាស្ថាពរ មិនមានកង្វល់ក្នុងគំនិតដល់រឿងអ្នកណាសាងពិភពលោក មិនខ្ចីរវល់គិតគួរដល់ព្រឹត្តិកម្មទីបំផុតនៃពិភពលោក ដែលត្រូវប្រែប្រួល
ទៅយ៉ាងណាៗនោះទេ។ តែពុទ្ធសាសនាបានយកចិត្តទុកដាក់គន់គិតខ្លាំងណាស់
តែទៅលើអំពីសេចក្តីមិនទៀង ទាត់របស់ជីវិតអំពីសាកលលោកមានការផ្លាស់ប្តូរជារឿយៗ
ដោយមិនមានការឈប់ឈរកើតហើយ តែងរលត់ទៅវិញ រលត់ហើយតែងកើត
ឡើងទៀតអស់កាលជាប់មិនដាច់ ដោយអំណាចក្រសែនៃ ហេតុ និងផលជាធម្មធាតុ
អាស្រ័យនូវគ្នានឹងគ្នាយ៉ាងជិតស្និទ្ធ មិនអាចនឹងញែកចេញបាន ព្រោះថា អ្វីៗទាំងអស់ មិនធ្លាប់មានផលមួយកើតឡើងពីរដងតៗគ្នា ដោយប្រាសចាកហេតុ មិនមានរបស់
ណាមួយតាំងនៅបានដោយមិនមានការផ្លាស់ប្តួរ មិនមានវត្ថុណាមួយជារបស់
ពិតទៀងទាត់ឥតមានសេចក្តីប្រែប្រួលឡើយ។ របស់ទាំងឡាយ ដែលគេមើល
ឃើញគ្រប់គ្នាតាមធម្មតានេះ សុទ្ធតែរបស់មិនទៀងជាទុក្ខ មិនមែនខ្លួន មិនមែនប្រាណ។ សត្វលោកទាំងអស់ឋិតនៅក្រោមអំណាចនៃកម្មប្រែថា រស់នៅក្រោមច្បាប់នៃការដែលមាន
ហេតុហើយរមែងតែមានផលដ៏ជាក់ច្បាស់នៃធម្មជាតិនេះ តែម្តង។ របស់ទាំងឡាយ
ដែលជាផលកើតមកអំពីហេតុ តថាគតទ្រង់ត្រាស់ដល់ហេតុ នៃរបស់ទាំងឡាយ
នោះផង ទ្រង់ត្រាស់ដល់ហេតុ នៃសេចក្តីរលត់របស់ទាំងនោះផង (កាលណាហេតុទាំង
ឡាយរលត់)ទុក្ខដែលជាផលកើតមកអំពីហេតុទាំងឡាយគឺ អវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទាន
(ទុក្ខសមុទយ) ក៏រលត់ទុក្ខ ”និរោធ” ដែលជាផលកើតមកអំពីមគ្គ ក៏កើតមានឡើងក្នុងពេលនោះដែរ។
សាកលលោកជាមួយនឹងជីវិតទាំងឡាយ ក្នុងសាកលលោករមែងតែងវិលវល់ទៅតាមសង្សារ វដ្តវិលវល់ទៅតាមវង្សនៃសេចក្តីស្លាប់
ហើយកើត កើតហើយស្លាប់។សត្វលោកទាំងឡាយស្លាប់ចោល គ្នា ហើយត្រឡប់មកកើតជា
ថ្មីទៀតក្នុងភពផ្សេងៗជំនួបដែលខ្លូនគេម្នាក់ៗបានបាត់បង់ទៅបានត្រឡប់មាន
ឡើងវិញព្រមគ្នានេះ សេចក្តីសុខទុក្ខក៏មានឡើងទៀតដែរ។ សេចក្តីសុខទុក្ខរបស់សត្វរមែង
មានទំហំតិច ឬច្រើនមិនស្មើគ្នាទេ ព្រោះធម្មធាតុនេះ វាប្រព្រឹត្តិទៅតាមអំណោយ
របស់កម្មដែលសត្វកសាងមានតិចមានច្រើន(៦)។ បើគេនិយាយតាមសៀវភៅពុទ្ធសាសនា និងវិទ្យាសាស្រ្តវិញ ពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះសម្ពុទ្ធនោះឯងឈ្មោះថាព្រះធម៌
ប្រែថាច្បាប់ថាធម្មជាតិថាសភាវៈទ្រទ្រង់លោក ។ល។ មិនមែនជាសរណវត្ថុសម្រាប់
បន់ស្រន់ដូចសាសនាដទៃឡើយ។
ដែលប្រែថាច្បាប់ គឺពុទ្ធសាសនា ជាទ្រឹស្រ្តីប្រកបដោយនីតិសាស្រ្តជាឃ្លាំង នៃក្បូនច្បាប់ ប្រចាំពិភពលោកមានមាត្រាចែងពីបទបញ្ញត្តិ និងអនុញ្ញាតប្រកបដោយ
ហេតុផលត្រឹមត្រូវឥតខ្ចោះ សម្រាប់សត្វលោកប្រតិបត្តិតាម បានសេចក្តីសុខក្នុងលោកនេះ និងបរលោក។
ឯច្បាប់យុត្តិធម៌របស់រដ្ឋទាំងឡាយក្នុងលោក សុទ្ធតែបានបង្កើតឡើង តាមលំនាំ
ព្រះធម៌នេះ ឯង បើបង្កើតឲ្យខុសពីលំនាំព្រះធម៌នេះហើយឈ្មោះថា ច្បាប់យុត្តិធម៌មិន
បានឡើយ ដែលប្រែថា ធម្មជាតិ គឺពុទ្ធសាសនា ជាទ្រឹស្រ្តីប្រកបដោយធម្មជាតិ
សាស្រ្តប្រាប់បង្ហាញសេចក្តីពិតរបស់ធម្មជាតិ គឺមនុស្ស សត្វ ដី ទឹក ភ្លើង ខ្យល់ អាកាស ព្រៃព្រឹក្សា ភ្នំ ទន្លេ សមុទ្រទាំងអស់ដែលកើតមាននៅ ក្នុងសង្គមមនុស្សលោក ទេវលោក
ព្រហ្មលោក យមលោក និងក្នុងលោកព្រះអាទិត្យ ព្រះច័ន្ទ ព្រមទាំងផ្កាយទាំងឡាយ ដើម្បីឲ្យសត្វលោកចេះដឹងស្គាល់ពីហេតុបច្ច័យកើតរលត់ នៃធម្មជាតិនោះៗ
តាមសភាវៈពិតដែលជាបញ្ហាចាំបាច់បំផុតចំពោះជីវិតរូបកាយ ជាតិកំណើតរបស់ខ្លូន
និងវត្ថុធាតុនៅជុំវិញខ្លួន ។ដែលប្រែថាសភាវៈទ្រទ្រង់លោកគឺពុទ្ធសាសនាជាទ្រឹស្តីប្រកប
ដោយកម្មវិបាកសាស្រ្តប្រាប់ បង្ហាញអំពើល្អ អាក្រក់បុណ្យបាប គឺប្រាប់សកម្មភាព
របស់សត្វលោកដែលជាហេតុបច្ច័យនាំឲ្យបានសុខ ទុក្ខ វិនាស ចម្រើនក្នុងលោកនេះ និងក្នុងបរលោក។
រួមឲ្យខ្លីព្រះពុទ្ធសាសនាគឺព្រះធម៌នេះឯងជាទ្រឹស្តីលោកកើតមានប្រចាំពិភពលោកសម្រាប់
ទ្រទ្រង់សត្វលោកប្រែថា រស់នៅប្រកបដោយធម៌អហិង្សា។
ប៉ុន្តែអ្នកពិភពលោកដែលរស់នៅក្នុងលោកបានដោយសារព្រះធម៌នោះ
មិនដឹងពុទសាសនាជាសាសនារបស់ខ្លួនឡើយ មានជនពួកខ្លះភាន់ច្រឡំ តាំងខ្លួន
ជាសត្រូវនឹងពុទ្ធសាសនារបស់ខ្លួននោះទៅវិញដោយប្រកាន់យកគ្រិស្តសាសនា
ឥស្លាមសាសនា ឬព្រហ្មញ្ញសាសនាដែលជាសាសនាមនុស្សបង្កើតប្រចាំប្រទេសជាតិ
ភូមិស្រុកនោះថា ជាសាសនារបស់ខ្លួនឥតដឹងឫសគល់ ពិតប្រាកដថាសាសនាទាំងនោះ
មានមូលហេតុកើតមកពីពុទ្ធសាសនាដែលជាទ្រឹស្តីលោកនោះឡើយ(៧)។
២.ប្រវតិ្តព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា
ក្នុងរយៈកាលដ៏វែងយ៉ាងនេះពុទ្ធសាសនាមិនដែលសាបសូន្យចាកប្រទេសកម្ពុជាឡើយ
គ្រាន់តែមានពេលខ្លះចម្រើនរុងរឿង ហើយពេលខ្លះមិនសូវចម្រើនរុងរឿងតាមសម័យ
កាលទាំង ៥ គឺ៖
២.១.សម័យបុរេប្រវតិ្ត (សម័យមុនប្រវតិ្តសាស្រ្តខ្មែរ) បណ្តាប្រទេសដែលប្រកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនានៅជិតគ្នាសព្វថ្ងៃគឺ ប្រទេសខ្មែរ សៀម
ឡាវ យួនទាំងបួននេះ គឺមានតែប្រទេសខ្មែរមួយទេ ដែលបានទទួល និងគោរពកាន់
ព្រះពុទ្ធសាសនាមុនដំបូងគេបំផុតតាំងពីមុនសម័យនគរភ្នំ (ហ្វូណន) ជាច្រើនរយឆ្នាំ ចាប់តាំងពីព្រះអរហន្តព្រះនាមមោគ្គលីបុត្តតិស្សត្ថេរបញ្ជូនសមណទូតមកម្ល៉េះ ព្រោះ
ថានៅអាស៊ីភាគអាគ្នេយ៍ ដែលហៅថាដែនដីសុវណ្ណភូមិនេះ។ វាជាភូមិភាគដែលស្ថិត
នៅចន្លោះប្រទេសចិន និងឥណ្ឌា។ នៅក្នុងភូមិភាគជាចន្លោះទាំងមូលនេះ មានតែ
ប្រជាជាតិបីប៉ុណ្ណោះដែលជាម្ចាស់ដើមរបស់ដែនដីសុវណ្ណភូមិនេះ គឺខ្មែរមន ចាម
និងជ្វាម៉ាឡាយូមួយទៀត ដែលស្ថិតនៅលើទីប្រជុំកោះនោះដែរ។ ចំណែកឯ ភូមា
សៀមលាវ និងយួន ជាដើមនោះ មិនទាន់មានការកកើតជាពូជជាតិសាសន៍ក្នុងលោក
និងនៅលើទឹកដីសុវណ្ណភូមិនេះនៅឡើយ។ ក្នុងគម្ពីរបឋមសាមន្តប្បាសាទិកា គម្ពីរមហាវង្សដែលផ្សាយចេញពីប្រភពកោះសិរីលង្កានោះ ប្រាប់ថាក្នុងព.ស២៣៤
គឺក្នុងពុទ្ធសតវត្សទី៣ (មុនគ.ស៣០៩ឆ្នាំ) ក្រោយពេលធ្វើតតិយសង្គាយនា
ក្រោមព្រះរាជឧបត្ថម្ភនៃព្រះបាទធម្មាសោក ជាមគធរដ្ឋ ហើយព្រះអរហន្តព្រះនាម
មោគ្គលីបុត្តតិស្ស-តេ្ថរបានបញ្ជូនព្រះសោណត្ថេរ និងព្រះឧត្តរត្ថេរ មកកាន់សុវណ្ណភូមិ
(អាស៊ីភាគអាគ្នេយ៍) យើងនេះ។បើតាមការស្រាវជ្រាវរបស់អ្នកប្រាជ្ញប្រវតិ្តសាស្រ្ត
និងអ្នកប្រាជ្ញសិលាចារឹកទាំងឡាយ ដែល ព្រះភិក្ខុប៉ាង-ខាត់ជាអ្នកប្រាជ្ញសិលាចារិក
ខ្មែរបាននាំមកបកប្រែផ្សាយនៅប្រទេសកម្ពុជាមានសរសេរ ផ្សាយតាមសៀវភៅពុទ្ធសាសនា
២៥០០ជាដើមនោះថា៖ តាមសិលាចារិកពុទ្ធសាសនាសំស្រ្កឹតនៅ វ៉ូកាញ់ (ខេត្ត
ញ៉ាត្រាងអតីតកម្ពុជា) ដែលមានចំ-ណាស់បរមបុរាណជាងគេបង្អស់នៅលើទឹកដីអាស៊ីភាគ
អាគ្នេយ៍នោះអាចឲ្យដឹងបានថា ពុទ្ធសាសនាមកដល់នគរភ្នំ(ចិនហៅថាហ្វូណន)មុនគេបង្អស់
ក្នុងអាស៊ីភាគអាគ្នេយ៏យើងនេះ។ តាមប្រភពឯក- សារកោះសិរីលង្កា និងសិលាចារឹក
តែពីរប៉ុណ្ណោះ ដែលយើងអាចសម្រេចបានថា ពុទ្ធសាសនាបាន ចូលមកប្រទេសខ្មែរ
មុនសម័យនគរភ្នំគឺមុនរជ្ជកាលព្រះបាទហ៊ុនទៀនព្រះនាងលីវ-យី ជាង៣០០ឆ្នាំ (មុនស
ម័យប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែរជាង៣០០ឆ្នាំ)។
២.២.សម័យនគរភ្នំ ពីពុទ្ធសតវត្សទី៦ដល់ទី១១គឺសតវត្សទី១ដល់ទី៦ (ព.ស៥៤៣-១០៩៣គ.ស១ដល់៥៥០)
ក្នុង សម័យនគរភ្នំ(ហ្វូណន)នេះ ពុទ្ធសាសនាដែលជាប្រភពនៃមនុស្សធម៌សីលធម៌ និង
អារ្យធម៌នោះ បានផ្សាយចេញពាសពេញព្រះរាជាណាចក្រនគរភ្នំ យូរយារណាស់មកហើយ
ដរាបដល់មានសិលាចារិក មានព្រះពុទ្ធរូបសម្រាប់ពុទ្ធសាសនិកគោរពបូជា ស្ទើរគ្រប់ទិសទី ដូចនៅមណ្ឌលកំពង់ផែបុរាណមួយរបស់ខ្មែរយើងឈ្មោះកំពង់ អុក-អែវ
(អូ-កែវ) នៅមាត់សមុទ្រនៃប្រទេសនគរភ្នំត្រង់ឈូងសមុទ្រសៀមសព្វថ្ងៃ ជាកំពង់
ផែសម្រាប់ទាក់ទង់ខាងពាណិជ្ជកម្មក្រៅប្រទេសរវាងអាស៊ីភាគ- អាគ្នេយ៍ និងប្រទេសឆ្ងាយៗ
គឺមានការទាក់ទង់និងកំពង់ផែនៅមាត់ទន្លេគង្គា ប្រទេសឥណ្ឌា កំពង់ ផែនៅប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ និងកំពង់ផែនៅមាត់សមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេផង។ នៅមណ្ឌលអុកកែវនេះគេបាន
រកឃើញបុរាណវត្ថុមានអាយុតាំងពីគ្រិស្តសតវត្សទី១មកម៉្លេះដូចជាព្រះពុទ្ធរូប រូបអ្នកស្រុក
រូបិយ វត្ថុជាតិរ៉ូមំាងជាតិឥណ្ឌានិងតួអក្សរព្រហ្មី។ ឯសិលាចានៅវ៉ូកាញ់នោះ គេអាចបរដូច
តួអក្សរទៅនឹង សិលាចារឹករុន្រ្ទវរ្ម័ន ឬសាតករណិវាសិស្ឋិបុត្រនៅកាន់ហេរីក្បែរទន្លេ
គោទាវរី និងទន្លេក្រឹស្នានៃ ប្រទេសឥណ្ឌាទក្ខិណទិស។ សិលាចារិកនេះនិយាយពី
ព្រះរាជាប្រទេសនគរភ្នំក្នុងគ្រឹស្តសតវត្ស ទី ២ ព្រះនាមស្រីមារ គឺព្រះបាទហ្វាន់មុ័ន
ឬហ្វាន់ចេមុ័ន (តាមភាសាចិន) ជាព្រះអគ្គពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភ ដែលមានកិត្យានុ
ភាពល្បីល្បាញអស្ចារ្យក្នុងអាស៊ីភាគអាគេ្នយ៌ ជាមហារាជាធិរាជនៃប្រទេសនគរភ្នំ
មានប្រទេសសមន្តរាជ១០ ចំណុះព្រះអង្គ។ សេចក្តីបំព្រួញក្នុងសិលាចារឹកនោះថា
”ព្រះរាជវង្ស- ស្រីមារ” បានត្រាស់បង្គាប់ឲ្យចារឹកទុក ដើម្បីជាអនុស្សាវរីយ៍
ចំពោះព្រះបាទស្រីមារថារាជត្រកូល គឺបឋមវង្សជ្រះថ្លាចំពោះពុទ្ធសាសនាយល់ ច្បាស់នូវគតាគតិដំណើរអន្ទោលស្លាប់កើតនៃសត្វលោកក្នុងវដ្តសង្សារ ទ្រង់ប្រកបដោយ
មេត្តា ករុណា ចំពោះសព្វសត្វ ហើយត្រាស់បង្គាប់ឲ្យបរិច្ចាគ ព្រះរាជទ្រព្យ
ព្រះអង្គធ្វើទានទុកជាសាធារណៈប្រយោជន៍ទីបំផុតទ្រង់ផ្តាំទុកថា សូមព្រះរាជាសោយ-
រាជ្យ ជាតំណាងទៅអនាគតឲ្យប្រតិបត្តិតាម ព្រះរាជប្រកាសនេះដើម្បីប្រយោជន៍ដ៏ធំដល់
សត្វលោក(៩)។ តមកក្នុងពុទ្ធសតវត្សរទី១១គ្រិស្តសតវត្សទី៥ (គ.ស.៤៧៩ ដល់៥០១)។ តាមពង្សាវតារចិនរាជវង្សត្សីខាងត្បូងដំណាលថាមានព្រះរាជានគរភ្នំមួយព្រះអង្គព្រះនាម
កាវចិន-ជូ-ចូ-យ៉េ-ប៉ា-ម៉ូ(តាម ភាសាចិន) គឺកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន (កោណ្ឌញ្ញជ័យវរ្ម័ន)
ព្រះរាជាអង្គនេះកាលពីដើមកាន់ សាសនាព្រាហ្មណ៍ក្រោយមកកាន់ពុទ្ធសាសនាវិញ។ ព្រះអង្គបានបញ្ជូន ភិក្ខុសាក្យនាគសេនជាតិ ឥណ្ឌាទៅកាន់សំណាក់ព្រះចៅក្រុងចិននាម
វ៉ូ-ទី បានយកគ្រឿងដង្វាយទៅថ្វាយក្នុងព.ស. ១០២៧ គ.ស.៤៨៤។ ភិក្ខុអង្គនេះបានថ្វាយព្រះពរព្រះចៅក្រុងចិនរៀបរាប់ពីស្ថានភាពប្រទេសនគរភ្នំ និងពី
ពុទ្ធសាសនាថា“ក្នុងរដ្ឋនគរភ្នំមានសេចក្តីចម្រើនរុងរឿង ប្រជាជាតិខ្មែរគោរពសាសនា
ព្រាហ្មណ៍ ផង ពុទ្ធសាសនាផង ឯពុទ្ធសាសនាចម្រើនរុងរឿងណាស់ មានភិក្ខុសាមណេរ
ច្រើនក្រៃលែងហើយ ប្រតិបត្តិតាមពុទ្ធវចនៈដ៏ល្អរឹងមំាប្រពៃណាស់ថែមទៀត។ កាលភិក្ខុនាគសេនត្រឡប់មកវិញព្រះចៅ ក្រុងចិន បានសុំផ្ញើដង្វាយមកថ្វាយព្រះចៅ
នគរភ្នំវិញជាច្រើន។ ក្នុងព.ស.១០៤៦ គ.ស.៥០៣ ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន
ដដែលនេះបានបញ្ជូនរាជទូតឲ្យ យកព្រះពុទ្ធរូបធ្វើពីផ្កាថ្មសមុទ្រ និងវត្ថុ ដទៃជាច្រើន
ទៅថ្វាយព្រះចៅក្រុងចិនទៀត និងបានបញ្ជូនភិក្ខុជាតិខ្មែរពីរអង្គ គឺភិក្ខុសង្ឃបាល១
ភិក្ខុមន្រ្ទសេន១ ជាអ្នកប្រាជ្ញចេះព្រះត្រៃបិដកនិងចេះបកប្រែភាសាបរទេស
ឲ្យទៅប្រែព្រះត្រៃបិដក តាមការសូមនិមន្តឲ្យជួយប្រែពីព្រះចៅក្រុងចិននាមវូ
(រាជវង្សលាង)។ ភិក្ខុទាំងពីរអង្គនេះបានទៅ ជួយប្រែអស់វារៈ ១៦ ឆ្នាំ។ ឯទីដែលធ្វើការបកប្រែធម៌ក្នុងប្រទេសចិននោះឈ្មោះថា ការិយាល័យ នគរភ្នំ។ សេចក្តីប្រែរបស់ព្រះថេរទាំងពីរអង្គនេះ នៅជាប់ព្រះនាមលោកក្នុងព្រះត្រៃបិដក
ចិនរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ កាលសម្តេចព្រះនរោត្តមសីហនុយាងទៅប្រទេសចិន
ក្នុងគ.ស.១៩៥៦ជាអធិបតី សមាគមន៍ពុទ្ធសាសនាចិន បានយកគម្ពីរនោះថ្វាយ
សម្តេចទុកជាសក្ខីភាពនៃមិត្តភាពខ្មែរចិនដែលមានអាយុជាង១៥សតវត្សមកហើយ(១០)។
២.៣.សម័យចេនឡា
ពីពុទ្ធសតវត្សទី១១ដល់១៤ពីគ្រិស្តសតវត្សទី៦ដល់ទី៩ (ព.ស.១០៩៣ដល់ ១៣៤៥ គ.ស.
៥៥០ដល់៨០២)តាមពង្សាវតារចិន (រាជវង្សស៊ួយ) ថាកាលនោះនៅប្រទេសហ្វូណន (នគរភ្នំ) កើតការប៉ះ បោរហើយមានក្សត្រប្រទេសចេនឡានាមចិត្តសេនា គឺស្តេចភវវរ្ម័នទី១
(ជាតិកម្ពុជា) ដណ្តើមបានជ័យជំនៈឡើងសោយរាជ្យ។ សម័យនោះអ្នកប្រាជ្ញ
ពង្សាវតារបានឲ្យឈ្មោះថា សម័យ ចេនឡា។ ក្នុងសម័យនោះពុទ្ធសាសនា
ខាងថេរវាទចម្រើនរុងរឿងនៅឡើយដល់មកខាងដើមពុទ្ធ- សតវត្សទី ១២ មានពុទ្ធសាសនា
លទ្ធិមហាយាន(អាចរិយវាទ)ចូលមកប្រទេសខ្មែរទៀតហើយបាន ចម្រើនរុងរឿងជាង
ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ។ ទោះបីជាពុទ្ធសាសនាមហាយានដែលជាសាសនាចំណូល ថ្មីជា
ដំបូងនេះបានចម្រើនជាងគេក៏ដោយ ឯនាម៉ឺននិងពលរដ្ឋភាគច្រើននៅតែគោរពព្រះពុទ្ធ
សាសនា ថេរវាទ និងសាសនាព្រាហ្មណ៍ដដែល(១១)។ ដូចនេះ បង្ហាញអោយថា
ប្រជាពលរដ្ឋមានជំនឿយ៉ាង មុតមាំនៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ហើយបានប្រតិបត្តិ
និងដើរទៅតាមការអប់រំទូន្មានប្រៀនប្រដៅរបស់សាសនានេះយ៉ាងល្អប្រពៃ។
២.៤.សម័យមហានគរ
ពីពុទ្ធសតវត្សទី១៤ ដល់ទី២០ ពីគ្រឹស្តសតវត្សទី៩ ដល់ទី១៥ (ព.ស.១៣៤៥ ដល់
១៩៧៥ គ.ស.៨០២ដល់១៤៣២)។ . សម័យមហានគរនេះគិតពីត្រឹមរជ្ជកាលស្តេចជ័យវរ្ម័នទី២ដល់រជ្ជកាលស្តេចពញា
យ៉ាតដែល ព្រះអង្គចាកចេញពីរាជធានីមហានគរទៅគង់នៅទូលបាសាន (ស្រីសន្ធរ)
ហើយមកគង់នៅរាជធានីចតុមុខភ្នំពេញសព្វថ្ងៃនេះ។ ក្នុងរយៈកាលដ៏វែងនេះ
ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (ហីនយាន)ក្តីពុទ្ធសាសនា អាចរិយវាទ (មហាយាន) ក្តីសាសនាព្រាហ្មណ៍ក្តីមាននិន្នាការតាមរជ្ជកាលដូចតទៅនេះ៖ ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចជ័យ
វរ្ម័នទី២ (ព.ស.១៣៤៥ គ.ស៨០២) ព្រះរាជធានីនៅមហេន្រ្ទបព៌ត(ភ្នំ-គូលែន)។ ព្រះរាជាអង្គនេះកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍ ឯនាម៉ឺន និងប្រជាពលរដ្ឋភាគច្រើនគោរពពុទ្ធ សាសនា។ ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចជ័យវរ្ម័នទី៤ (ព.ស១៤១២ គ.ស៨៦៩)ព្រះរាជធានីនៅហរិហរាល័យ(ប្រាសាទបាគងតំបន់រលួសស្រុកសូទ្រនិគមខេត្ត
សៀមរាបសព្វថ្ងៃ)។ ព្រះរាជាអង្គនេះកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍ ឯនាម៉ឺននិងប្រជាពលរដ្ឋ គោរពកាន់ពុទ្ធសាសនា។
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចយសោវរ្ម័នទី១ (ព.ស១៤៣២ គ.ស៨៨៩) ព្រះរាជធានីនៅយសោធបុរៈ (អង្គរធំ) ព្រះរាជាអង្គនេះជាពុទ្ធសាសនិកមួយអង្គដ៏ប្រសើរ
ទ្រង់ទទួលស្គាល់ព្រះពុទ្ធសាសនាមហា យានជាផ្លូវការមុនដំបូងបំផុតក្នុងពង្សាវតាខ្មែរ ឯពុទ្ធសាសនាហីនយាននិងសាសនាព្រាហ្មណ៍មាន សិទ្ធិដូចគ្នាប្រជាពលរដ្ឋគោរពកាន់
តាមស្ម័គ្រចិត្ត។
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចឥន្រ្ទវរ្ម័នទី២(រាជេន្រ្ទវរ្ម័ន)(ព.ស១៤៨៧គ.ស៩៤៤)ព្រះរាជធានីនៅកោះកេរ្តិ៏ បាន១ឆ្នាំរើទៅអង្គរធំវិញ។ ព្រះរាជាអង្គ
នេះកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍តែទ្រង់ប្រោសប្រាណចំពោះពុទ្ធ សាសនាដែរបានសាងវត្ត
ខាងពុទ្ធសាសនាកាន់តែច្រើនឡើងៗ មកជិតព្រះរាជធានី។ក្នុងរាជ្យនេះសេរីភាពខាងសាសនា
ទួលំទួលាយណាស់បាននាំសាសនាព្រាហ្មណ៍និងពុទ្ធសាសនាឲ្យមានពិធីការរលាយចូលគ្នាជាប់រហូតដល់សម័យនេះ។
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចសូរ្យវរ្ម័នទី១ (ព.ស១៥៤៥ គ.ស១០០២) ព្រះរាជធានីនៅអង្គរ
ធំ។ ព្រះរាជាអង្គនេះ ជាពុទ្ធសាសនិកលទ្ធិមហាយាន តែព្រះអង្គគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា
ថេរវាទ និងសាសនាព្រាហ្មណ៍ដែរមិនឲ្យអ្នកកាន់សាសនាទាំងនេះថ្នាំងថ្នាក់គ្នាឡើយ។ ហើយជាព្រះរាជាមានប្រាជ្ញាវៃ ឆ្លាតណាស់ទ្រង់ជាពុទ្ធសាសនិកលទ្ធិមហាយានប្រកបដោយ​
ខន្តីយ៉ាងខ្ពង់ខ្ពស់ ហើយចេះរក្សាប្រោសប្រាណពុទ្ធសាសនាថេរវាទឲ្យនៅជាសុខ(១២)។
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចឧទយាទិត្យវរ្ម័ន (ព.ស១៥៩២ គ.ស១០៤៩) ព្រះរាជធានីនៅអង្គរធំ។ព្រះរាជាអង្គនេះមិនសូវយកព្រះទ័យទុកដាក់ខាងសាសនាទេព្រោះប្រ
ទេសរវល់តែកើតសង្រ្គាមដល់ទៅ៤លើកព្រះអង្គគោរពសាសនាតាមតែព្រះរាជប្រពៃណីពីមុន
(១៣)។ ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចជ័យវរ្ម័នទី៦(ព.ស១៦៣៣គ.ស១០៩០)ព្រះរាជធានីនៅអង្គរធំ។ ព្រះរាជាអង្គនេះកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍មុតមាំណាស់ឯនាម៉ឺននិងប្រជាពលរដ្ឋកាន់ពុទ្ធសាសនា។
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចធរណិន្រ្ទវរ្ម័នទី១(ព.ស១៦៥២ គ.ស១១០៩)ព្រះរាជធានី
នៅអង្គរធំ។ ព្រះរាជាអង្គនេះប្រកបដោយគតិបណ្ឌិត យុត្តិធម៌ គ្រប់ព្រះរាជកិច្ចខាង សាសនា
ព្រះអង្គគោរពគ្រប់សា-សនាទាំងអស់ស្មើៗតាមឋានៈជាព្រះមហាក្សត្រ។
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចសូរ្យវរ្ម័នទី២ (ព.ស ១៦៥៦ គ.ស ១១១៣) ព្រះរាជធានីនៅ
អង្គរធំ។ ព្រះ អង្គកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍ផងពុទ្ធសាសនាផងឯនាម៉ឺន និងប្រជាពលរដ្ឋភាគ
ច្រើនកាន់ពុទ្ធសាសនា
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចធរណិន្រ្ទវរ្ម័នទី២ (ព.ស.១៦៩៤ គ.ស.១១៥១)ព្រះរាជធានីនៅ
អង្គរធំ។តាមសិលាចារឹកនៅប្រាសាទតាព្រហ្មថាព្រះរាជាអង្គនេះកាន់ពុទ្ធសាសនាមុតមាំណាស់
អគ្គមហេសីរបស់ព្រះអង្គព្រះនាមស្រីជ័យរាជចូឌាមណីមានព្រះរាជបុត្រា១ព្រះអង្គប្រកបដោយ
គុណសម្បត្តិគ្រប់ ប្រការជាម្កុដរាជកុមារទៅអនាគត គឺព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចជ័យវរ្ម័នទី៧ (ព.ស. ១៧២៤ គ.ស ១១៨១) ព្រះរាជធានី
នៅអង្គរធំ។ ព្រះអង្គមានកិត្តិនាមល្បីល្បាញបំផុតក្នុងពង្សាវតាខ្មែរ ជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើមផ្នែក
ពុទ្ធចក្រ និងអាណាចក្រមានសេចក្តីចម្រើនរុងរឿងក្រៃលែង។ ព្រះអង្គបានសាងប្រាសាទ
រាជដ្ឋាន មានកំពូលខ្ពស់ត្រដឹមត្រដួចស្កឹមស្កៃ គឺប្រាសាទបន្ទាយក្តី ព្រះខ័ន នាគព័ន្ធ
បាយ័ន តាព្រហ្ម បន្ទាយឆ្មានិង ប្រាសាទវត្តនគរនៅកំពង់ចាម ប្រាសាទតាព្រហ្ម
នៅទន្លេបាទី ព្រមទាំងសាងមន្ទីរពេទ្យ ផ្លូវគមនា- គមន៍ធំៗ ចាប់ពីមហានគរទៅ
ប្រទេសសៀមប្រទេសចម្ប៉ានៅតាមផ្លូវមានសាលាសំណាក់ទាំងអស់ ១២១សាលា។ទ្រង់បាន
សាងព្រះពុទ្ធរូបមាសប្រាក់សម្រឹតថ្មនិងរូបព្រះយមកាលតម្កល់គ្រប់ទីកន្លែងក្នុងព្រះរាជាណាច
ក្រទាំងអស់ចំនួន២៤០០០អង្គ (ពីរម៉ឺនបួនពាន់អង្គ) ព្រមទាំងបានបញ្ជូន ព្រះរាជបុត្រ
ព្រះនាមតាមលិន្ទៈទៅសិក្សាវិជ្ជាពុទ្ធសាសនានៅសិរីលង្កា ព្រះរាជបុត្រនេះបានបួសជាភិក្ខុ
នៅវត្តមហាវិហារលោកនិមន្តមកប្រទេសកម្ពុជាវិញក្នុងព.ស ១៧៣៣។
ចំណែកឯសាសនាព្រាហ្មណ៍ក៏ព្រះអង្គគោរពដែរមិនសាបសូន្យឡើយ។ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គ ផ្នែកការសិក្សាឡើងដល់កម្រិតខ្ពស់បំផុត មានសាកលវិទ្យាល័យមាន
ភូមិសិក្សាខ្ពស់ក្រៃលែងជាង ភូមិសិក្សានៅប្រទេសឥណ្ឌាក្នុងសម័យនោះ។ ព្រះនាងឥន្រ្ទ
ទេវីអគ្គជាយា ព្រះអង្គជាសាកលវិទ្យាធិការិនីនៃសាកលវិទ្យាល័យវត្តជ័យស្រី(ក្នុងមណ្ឌល
ប្រាសាទព្រះខ័ន្ធ)។ មានព្រះមហាថេរថ្នាក់ បណ្ឌិត១៨អង្គ និងព្រះថេរជាសាស្រ្តាចារ្យ
២.៣៤០អង្គ បង្រៀននៅមហាវិទ្យាល័យវត្តរាជវិហារ (ក្នុងមណ្ឌលប្រាសាទតាព្រហ្ម)(១៤)
។ ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចស្រីឥន្រ្ទវរ្ម័ន (ព.ស ១៨៣៩ គ.ស១១៩៦) ព្រះរាជធានីនៅអង្គរធំ។ ព្រះរាជាអង្គនេះ ទ្រង់ជ្រះថ្លាចំពោះពុទ្ធសាសនាណាស់ដែលបានថ្វាយស្រុកមួយ
សម្រាប់សាងវត្តអារាមឧទ្ទិសចំពោះពុទ្ធសាសនាក្រោយមកទ្រង់ដាក់រាជ្យថ្វាយរាជបុត្រ
ហើយទ្រង់ ព្រះផ្នួស។ក្នុងរាជ្យព្រះអង្គនេះឯង កើតមានសិលាចារិកបាលីមុនគេបំផុតក្នុង
ប្រវត្តិពុទ្ធសាសនាថេរ- វាទនៅកម្ពុជា។
តពីរជ្ជកាល ស្តេចស្រីឥន្រ្ទវរ្ម័នមកប្រទេសកម្ពុជា ចុះថយឥទ្ធិពលបន្តិចម្តងៗ ដោយមានចម្បាំងញឹកញាប់មិនដាច់។ សិលាចារឹកក្បួនច្បាប់គម្ពីរដីកាទាំងប៉ុន្មាន
ដែលមានមកហើយ ក៏អន្តរ ធានបាត់បង់ទៅបន្តិចម្តងៗ ដោយសារសង្រ្គាមរហូត
មកដល់រជ្ជកាលស្តេចពញាយ៉ាតពាក់កណ្តាល ពុទ្ធសតវត្សទី២០ (ព.ស. ១៩៧៥ គ.ស.
១៤៣១) ព្រះអង្គលះបង់រាជធានីពីមហានគរទៅគង់នៅទួលបាសាន(ស្រីសន្ធរ)ហើយមកតាំង
រាជធានីនៅចតុមុខ(ភ្នំពេញ)។
២.៥. សម័យបច្ចុប្បន្ន
ពីពុទ្ធសតវត្សទី២០ទៅទី២៥ ពីគ្រិស្តសតវត្សទី១៥ទៅទី២០ (ព.ស ១៩៧៥-២៥០០ គ.ស ១៤៣១-១៩៥៧)
ក្រោយសម័យមហានគរមកព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (ហីនយាន) បានប្រតិស្ឋាន
លើទឹកដី ខ្មែរស៊ប់មាំមួនឥតមានប្រែប្រួលចាក់ឫសគល់មាំជាស្ថាពររៀងរហួតមកដល់
បច្ចុប្បន្នកាលនេះ(១៥)។ឯពុទ្ធសាសនាមហាយាន និងសាសនាព្រាហ្មណ៍ចេះតែសាបសូន្យ
ដោយឯកឯងដរាបមក ដល់សព្វថ្ងៃនេះបាត់ឈ្មោះបោះសម្លេងសូន្យឈឹង បុរាណដ្ឋានជាទី
វត្តអារាមទាំងនោះក៏ប្រែក្លាយ មកជាទីវត្តអារាមព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទទៅវិញដូចជាទីវត្តអង្គរ
សិរីក្រាំងយូវ រលាំងឈូក និងវត្ត- បាឆាយជាដើម ។
ចាប់ពីរជ្ជកាលសម្តេចព្រះហរិរក្សរាមាឥស្សរាធិបតីព្រះបាទអង្គឌួងដែលជាពុទ្ធសាស
និកដ៏ឆ្នើមនោះ ដរាបមកដល់សព្វថ្ងៃ ពុទ្ធសាសនាចេះតែរីកចម្រើនជាប់ជានិច្ច។ព្រះរាជាអង្គ
នេះទ្រង់សព្វព្រះរាជហឫទ័យចំពោះការសិក្សាណាស់ព្រះអង្គជាបណ្ឌិតជាកវីនិពន្ធជាសាកល
វិទ្យាធិការព្រះបរមរាជវាំង ឧដ្តុង្គរបស់ព្រះអង្គកើតជាមហាវិទ្យាល័យទ្រង់ព្រះរាជទានឲ្យ
ភិក្ខុសាមណេរ ឧបាសក ឧបា-សិកា យុវជនចូលទៅសិក្សាវិជ្ជាគ្រប់បែបមានវិជ្ជា
អក្សរសាស្រ្តខ្មែរកាព្យសាស្រ្តា និងទស្សនវិជ្ជា ពុទ្ធសាសនាជាដើម ទ្រង់បានបង្រៀន
បរិយត្តិធម៌ចំពោះភិក្ខុសាមណេរផ្ទាល់ព្រះអង្គផងដែរ ផ្នែកកវី និពន្ធបានទុកសាស្រ្តា
កាកីជាស្នាព្រះហស្ថរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ។បន្ទាប់មក គឺរជ្ជកាលស្តេចនរោត្តមព្រះអង្គជា
ពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើមទៀតបានសាងវិហារព្រះ កែវមក៌តនៅទិសខាងត្បូងជាប់
ព្រះបរមរាជវាំង(១៦)។បន្ទាប់មក គឺរជ្ជកាលស្តេចស៊ីសុវត្ថិ ព្រះអង្គជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើមបាន
កសាងព្រះរាជបណ្ណា ល័យមន្ទីរពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ និងសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់។ បន្ទាប់មកទៀត គឺរជ្ជកាលស្តេចស៊ីសុវត្ថិមុនីវង្ស។ ព្រះអង្គជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើមទៀត
ទ្រង់សព្វព្រះរាជហឫទ័យ ចំពោះព្រះសង្ឃឲ្យមាន សណ្តាប់ធ្នាប់ត្រឹមត្រូវ តាមវិន័យសិក្ខា
បទព្រះពុទ្ធសាសនា។ ព្រះអង្គជាពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភនៃឧត្តម សង្គីតិបង្កើតឲ្យមានក្រុមជំនុំ
ពិនិត្យផ្ទៀងផ្ទាត់ ព្រះត្រៃបិដក ហើយបានប្រែពីបាលីមកជាភាសាជាតិ ឲ្យបោះពុម្ពទាំង
បាលីទាំងភាសាជាតិផ្សាយពាសពេញក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។
ឧត្តមសង្គីតិនេះ គឺចាប់ប្រែជាខ្មែរព្រមទាំងសរសេរចម្លងពីឆ្នាំ១៩២៩ដល់
ឆ្នាំ១៩៣៩ចំនួន ១០ឆ្នាំទើបប្រែ និងសរសេរចម្លងជាសំណៅពុម្ពចប់ ការបោះពុម្ពក៏ចេះ
តែបោះតៗ មករហូតដល់ឆ្នាំ ១៩៦៩ នេះទើបចប់សព្វគ្រប់បានជាសៀវភៅធំក្រាស់ៗ
ចំនួន១១០សៀវភៅ។ លុះបោះពុម្ពចប់សព្វ គ្រប់ ហើយបានធ្វើបុណ្យសម្ពោធ
យ៉ាងធំគ្រប់វត្តអារាមទាំងអស់ នៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជានៅ ថ្ងៃតែមួយដំណាល
គ្នាព.ស២៥១២,គ.ស១៩៦៩ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះមហាក្សត្រីយានីស៊ីសុវត្ថិកុសុមនារី-រតន៍សិរីវឌ្ឍនាជានិមិត្តរូបនៃរាជបល្ល័ង្កខ្មែរ ដែលមានសម្តេចព្រះនរោត្តម
សីហនុជាព្រះប្រមុខរដ្ឋ។
ក្នុងរជ្ជកាល សម្តេចព្រះនរោត្តសីហនុវរ្ម័ន ព្រះអង្គជាព្រះអគ្គពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភដ៏ឆ្នើមបំផុត ទ្រង់បានព្រះផ្នួសក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា
ទ្រង់សាងប្រទេសកម្ពុជាជាក្ជាប្រទេសឯករាជ្យ អព្យាក្រិតភាព សន្តិភាពដើម្បីជាគ្រឹះតាំង
នៅនៃព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងមាំ ទ្រង់បានប្រទានដាក់ព្រះពុទ្ធសាសនា ក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ
ដែលក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនោះបានលើកស្ទួយព្រះពុទ្ធសាសនាទុកដូចជាសាសនារបស់រដ្ឋកម្ពុជា
ទ្រង់បានដាក់រាជ្យថ្វាយសម្តេចព្រះបរមរាជបិតា និងសម្តេចព្រះបរមរាជនីនាថហើយបង្កើត
អង្គការ សង្គមរាស្រ្តនិយមដើម្បីរួបរួមជាតិបម្រើមនោគមន៍វិជ្ជា សង្គមនិយមព្រះពុទ្ធសាសនា
ដែលបានស្ថាបនាឡើង ដោយព្រះប្រាជ្ញាញាណរបស់ព្រះអង្គទៅតាមលំនាំទ្រឹស្តី
ពុទ្ធសាសនាទ្រង់ បានបង្កើតពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជសម្រាប់ព្រះសង្ឃពុទ្ធ
សាសនិកក្នុងប្រទេសនិងក្រៅប្រទេសសិក្សាវិជ្ជាជាន់ខ្ពស់ទ្រង់បានរុសរើជាថ្មីតាមសម័យ
និយមនៅសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ និង ព្រះរាជបណ្ណាល័យមន្ទីរពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ដែលចាស់គ្រាំគ្រាទៅហើយនោះ។
រជ្ជកាលស្តេចនរោត្តមសុរាម្រឹតព្រះអង្គជាព្រះអគ្គសាសនូបត្ថម្ភគ្រប់វិស័យពុទ្ធសាសនាបាន
រីកចម្រើនរុងរឿងក្រៃលែងដូចក្នុងរជ្ជកាលស្តេចសីហនុវរ្ម័ន ជាព្រះរាជបុត្រដែរព្រះអង្គ
បានឧបត្ថម្ភ លើកតម្កើងសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ឲ្យមានឋានៈជាពុទ្ធិកវិទ្យាល័យព្រះសុរា
ម្រឹត។ ជាពិសេសព្រះអង្គ សព្វព្រះរាជហឫទ័យធ្វើបុណ្យមួយយ៉ាងធំអស្ចារ្យជាផ្លូវ
រដ្ឋ ដែលប្រទេសកម្ពុជាតាំងពីសម័យនគរភ្នំ មកមិនធ្លាប់បានធ្វើសោះ គឺបុណ្យ
ពុទ្ធសាសនា២៥០០ និងបុណ្យសម្ពោធព្រះសក្យមុនីចេតិយ៍បញ្ចុះ ព្រះបរមសារីរិកធាតុ
នៅមុខស្ថានីយរាជាយស្ម័យយានក្នុងក្រុងភ្នំពេញ ។
សម័យបច្ចុប្បន្ននេះគឺរជ្ជកាលសម្តេចព្រះមហាក្សត្រីយានីស៊ីសុវត្ថិកុសុមនារីរតន៍សិរីវឌ្ឍន
ជានិមិត្តរូបនៃរាជបល្ល័ង្កខ្មែរ។ ព្រះអង្គបានឲ្យរុសរើសង់ជាថ្មីព្រះវិហារព្រះកែវមរក៌ត
ជុំវិញព្រះវិហារ ដែលចាស់ទៅហើយនោះឡើងវិញ។ ព្រះអង្គជាព្រះមហាឧបដ្ឋាយិកា
គ្រប់វត្តអារាមទាំងអស់ ជាពិសេសវត្តលង្កាព្រះកុសុមារាមសង្កាត់លេខ៦ ក្រុងភ្នំពេញដែល
ជាវត្តព្រះកេរ្តិ ពីលោកចៅឃុនប្រយូរ វង្សប៉ាត់ជាព្រះរាជអយ្យកាមក។ព្រះអង្គបានឧបត្ថម្ភទំនុក
បម្រុងមន្ទីរពេទ្យលោកសង្ឃ ព្រះកុសុមៈ សម្រាប់ព្យាបាលព្រះសង្ឃអាពាធ។ឯនាម៉ឺនសព្វ
មុខមន្រ្តី កវីបណ្ឌិត ព្រឹទ្ធាចារ្យ ប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់ក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គសុទ្ធ តែជាពុទ្ធសាស
និកមានសទ្ធាជ្រះថ្លា ចំពោះព្រះពុទ្ធសាសនារក្សាសីលធ្វើទានចម្រើនភាវនាដោយ គោរពក្រៃ
លែង ។
ក. ការវិវឌ្ឍពុទ្ធសាសនាក្រោយឆ្នាំ ១៩៧៥ ដល់ ២០០២
អំឡុងពេលប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតនៅក្នុងសង្រ្គាមផ្ទៃក្នុង និងជម្លោះសង្រ្គាម
ត្រជាក់វិស័យពុទ្ធិកសិក្សាស្ថិតក្នុងស្ថានភាពគួរឲ្យព្រួយបារម្ភ។ រវាងឆ្នាំ១៩៧៥-១៩៧៩
ការអប់រំផ្នែកពុទ្ធិកសិក្សាធ្លាក់ ដល់កម្រិតសូន្យ មិនត្រឹមតែបញ្ឈប់ដំណើរការសិក្សាទេ ថែមទាំងបំផ្លាញចោល ទាំងស្ថាប័ន ទាំងធនធានមនុស្ស ធនធានវប្បធម៌ និងធនធាន
ផ្សេងៗទៀតត្រូវបានកំទេចចោលទាំងស្រុងក្រោមរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ។ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៧៩
ដល់ ១៩៨៨ ថ្វីត្បិតតែប្រជាជនខ្មែររស់ឡើងវិញក៏ពិតមែន ហើយតែវិស័យពុទ្ធិកសិក្សា
ពុំទាន់ដំណើរការនៅឡើយទេ ដោយសារកាលៈទេសៈប្រទេសជាតិមិនអំណោយផលហើយ
បរិមាណព្រះសង្ឃក៏មានចំនួនតិចតួចដែរ។
នៅពេលដែលរដ្ឋកម្ពុជា និងគូបដិបក្ស ខិតខំស្វែងរកដំណោះស្រាយវិបត្តិកម្ពុជា ជាបន្តបន្ទាប់រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៨៨ពុទ្ធិកសិក្សាផ្នែកបឋមសិក្សាក៏បានកើតឡើងក្នុងស្ថានភាព
លំបាកខ្វះខាត គ្រប់ជំពូកក្នុងវត្តនីមួយៗ ពុំទាន់មានលទ្ធភាព បើកការសិក្សាឲ្យ
បានជាក់លាក់ និងសមស្របទេ។ ឆ្នាំ ១៩៩២ ទើបពុទ្ធិកសិក្សាលេចចេញជា
រូបរាងពិតប្រាកដតែក៏ពុំមានស្ថេរភាពហ្នឹហ្ន៎មាំទាំដែរ។
ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៩២ដល់ ១៩៩៩ពុទ្ធិកវិទ្យាល័យបានពង្រីកបរិមាណនិងពង្រឹងគុណភាព
បានល្អបង្គួរ។ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៩៩ដល់២០០២វិស័យពុទ្ធិកសិក្សាបានឈានបើកដល់ពុទ្ធិកសាកល
វិទ្យាល័យ។ ជាមួយគ្នានោះដែរ រចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រង និងរចនាសម្ព័ន្ធសិក្សាត្រូវបានកែ
ទម្រង់តាមកាលៈទេសៈ ដោយអនុវត្តតាមកម្មវិធីពុទ្ធិកសិក្សាពីជំនាន់មុនខ្លះនិងបន្ថែមខ្លះដូច
ជាបញ្រ្ជាបខ្លឹមសារពុទ្ធសាសនា និងបញ្ហាសិទ្ធិមនុស្ស បរិស្ថាន អេដស៍ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ
អំពើអហិង្សាជាដើម។ លទ្ធផលសម្រេច បានជាទីមោទនៈតាមទិន្ន័យពុទ្ធិកសិក្សាស្រង់បាន
នៅទូទាំងប្រទេសមានៈ (១៧)
សាលាពុទ្ធិកសិក្សាចំនួន ៤៣៤ កន្លែងគិតជាថ្នាក់រៀនមានចំនួន ៦៥៦ បន្ទប់មាន
សមណៈ សិស្សចំនួន ១២,៧១៨ អង្គ ។
ពុទ្ធិកមធ្យមសិក្សាមានចំនួន ១៤កន្លែង គឺនៅភ្នំពេញ ៣កន្លែងតាមខេត្ត១១កន្លែង
និងមានសមណៈសិស្សចំនួន២៦០០អង្គ។ សមណៈសិស្សសិក្សានៅមធ្យមសិក្សា
ទុតិយភូមិចំនួន២៥៨អង្គ។
ពុទ្ធិកមហាវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជនៅភ្នំពេញបានបើកថ្នាក់បរិញ្ញាបត្រក្នុងនោះមានសមណៈ
និស្សិតចំនួន១១២ អង្គកំពុងសិក្សាថ្នាក់នីមួយៗ
• ឆ្នាំទី១ មាន ១ថ្នាក់ មានសមណនិស្សិតចំនួន ៣៨ អង្គ
• ឆ្នាំទី២ មាន១ថ្នាក់ មានសមណនិស្សិតចំនួន ៤២ អង្គ
• ឆ្នាំទី៣ មាន១ថ្នាក់ មានសមណនិស្សិតចំនួន ៣២ អង្គ
សាលាធម្មវិន័យនៅទូទាំងប្រទេសមានចំនួន ៣៩៥កន្លែង គិតជាថ្នាក់រៀនមាន
៦២៤ថ្នាក់ មានសមណៈសិស្សចំនួន១៨០៨០អង្គ ។
សាលា “ពុទ្ធិកសង្គហកុមារ” ត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ២០០២ ក្រោមព្រះរាជ
តម្រិះរបស់សមេ្តចព្រះមហាសុមេធាធិបតី ទេព វង្ស សម្តេចព្រះសង្ឃរាជាគណៈមហានិកាយ
នៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា។សាលានេះ គឺត្រូវបង្កើតឡើងនៅតាមវត្តទូទាំងប្រទេស ដើម្បីជួយ
សង្រ្គោះដល់កុមារ ក្រខ្សត់មិនមានទីពឹងពុំនាក់ អាស្រ័យអាណាព្យាបាលរបស់គេ ពុំមាន
លទ្ធភាពក្នុងការជួយឧបត្ថម្ភ គាំទ្រគេ។ គ្រូបង្រៀនសាលានេះសុទ្ធសឹងជាសង្ឃ(១៨)។

ខ. វិស័យព្រះពុទ្ធសាសនា ឆ្នាំ ២០០២ ដល់ ២០០៩
មានព្រះសង្ឃចំនួន ៥៥.៥៨៣ អង្គក្នុងនោះគណៈមហានិកាយមាន ៤.១៦៨វត្ត
ព្រះសង្ឃមានចំនួន៥៤.៣២៧អង្គ និងគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយមាន ១៣៩វត្ត និងព្រះសង្ឃ
មានចំនួន១.២៥៦ អង្គ និងមានវត្តដល់ទៅចំនួន ៤.៣០៧វត្ត។(១៩)

២.ទស្សនវិជ្ជាពុទ្ធសាសនា
តើអ្វីជាទស្សនវិជ្ជាពុទ្ធសាសនា?
វិជ្ជានេះកើតមានឡើងក្នុងលោកជាយូរមកហើយនិងរកទីដើមកំណើតមិនឃើញទេ។ កាលណាសង្គមមនុស្សកើតឡើងមានក្នុងលោក ឯទស្សនវិជ្ជាក៏កើតមានឡើងពេលនោះដែរ
ព្រោះមនុស្សនេះហើយដែលមានសតិបញ្ញា មានទស្សនៈអាចចេះស្គាល់នូវហេតុផលបាន។ ការចេះដឹងស្គាល់រាវរកឃើញនូវហេតុផលក្នុងលោកតាមសច្ចភាពនេះឯងឈ្មោះថា ទស្សនវិជ្ជា
ជាធម្មតារបស់ពិភពលោកកាលបើមានការរីកចម្រើនកើតឡើងហើយ ត្រូវវិនាសបាត់បង់ទៅ
វិញជាចាំបាច់។ ឯទស្សនវិជ្ជាក៏ដូច្នោះដែរ កាលបើចម្រើនឡើងហើយក៏តែងតែវិនាសបាត់បង់
ទៅវិញដែរ។ សិ្ថតនៅត្រង់ចំណុចនេះ យើងមិនអាចដឹងបានទេថា កាលពីមួយម៉ឺនឬមួយសែន
សតវត្សមុនទស្សនវិជ្ជាមានលក្ខណៈបែបណា?ចម្រើនរុងរឿងនៅកន្លែងណា?និងមានអ្នកប្រាជ្ញ
ឈ្មោះអី្វដែលជាទស្សនវិទូល្បីល្បាញក្នុងសម័យនោះបានឡើយ។ចំពោះសម័យនេះយើងអាច
ដឹងបាននៅត្រឹមសតវត្សទី៧ មុនគ.សប៉ុណ្ណោះ គឺទស្សនវិជ្ជានៅបស្ចឹមប្រទេសដែលកើតមាន
នៅតាមឆ្នេរសមុទ្រ មេឌីទែរ៉ាណេ ជាពិសេសនៅប្រទេសហ្រ្កិក ព្រោះនៅសម័យនោះ ជា
សម័យពិសេសមួយនៃការលូតលាស់នូវវិជ្ជាសំខាន់ៗ ដែលនាំឲ្យកើតមាន អ្នកប្រាជ្ញជាច្រើន។
មិនត្រឹមតែនៅប្រទេសក្រិកប៉ុណ្ណោះ ទេប្រទេសឥណ្ឌា និងចិនក៏ចម្រើនលូត លាស់រុងរឿង
ជាពិសេស ព្រះអរហន្តសម្ពុទ្ធជាអគ្គទស្សនវិទូជាលោកវិទូ ក៏ព្រះអង្គឧប្បតិ្តកើតក្នុងសម័យនោះ
ដែរ។
ដោយយោងតាមអ្នកប្រាជ្ញ ដែលប្រកបទៅដោយវប្បធម៌ និងអារ្យធម៌តាមប្រពៃណី
មាន កម្រិតខ្ពស់នេះឯង ទើបមានទស្សនៈអាចស្រាវជ្រាវរកឃើញទស្សនវិជ្ជាបានសេចក្តីថា
ទស្សនវិជ្ជា បានចាប់ភពកើតឡើង ក្នុងពេលណាដែលវប្បធម៌អារ្យធម៌មានកម្រិតខ្ពស់ ដោយបានបង្កើតអ្នក ប្រាជ្ញសំខាន់ៗឲ្យមានវិចារណញ្ញាណភ្ញាក់រលឹកចំពោះខ្លួន និងចំពោះ
បញ្ហារបស់មនុស្ស។ ម៉្យាងទៀត អ្នកប្រាជ្ញដែលមានវិជ្ជាសព្វគ្រប់ក្នុងជំនាន់អារ្យធម៌របស់
ខ្លួនមានទំហំប៉ុណ្ណា ទស្សនវិជ្ជាក៍មានទំហំ ប៉ុណ្ណោះដែរព្រោះទស្សនវិជ្ជាសំយោគវិជ្ជាមានន័យ
ថាវិជ្ជា អំពីវិជ្ជា ឬថាអញ្ញមញ្ញវិជ្ជាគឺជាវិជ្ជាជំនួយវិជ្ជាទៅវិញទៅមក។
ពាក្យថាទស្សនវិជ្ជាព្រះពុទ្ធសាសនាក្លាយមកពីទស្សនៈ + វិជ្ជា+ព្រះពុទ្ធសាសនា
ទស្សនវិជ្ជា គឺអ្នកដែលស្រលាញ់គតិវិញ្ញូ ឬអ្នកដែលស្នេហាគតិវិញ្ញូ ឬវិជ្ជាដែលកើតឡើង
ដោយទស្សនរបស់ ព្រះពុទ្ធ( ) ។ម្យ៉ាងទៀត ទស្សនវិជ្ជាគឺជាកញ្ចក់សម្រាប់ឆ្លុះសង្គមឬជាការ
សិក្សាដើម្បីបង្កើតទស្សនៈ ឬ បង្កើតគំនិតសម្រាប់ពិចារណា។ ទស្សនៈនេះមានបទវិគ្គហៈថា
ទិដ្ឋន្តិ ទស្សនំ ប្រែថាទស្សនៈគឺទិដ្ឋិនេះឯង។ ក្នុងបាលីព្រះពុទ្ធសាសនា បើឃើញពាក្យថា ទិដ្ឋិ បានដល់មិច្ឆាទិដ្ឋិ ដូចធម៌នៅក្នុងអាសវៈ៤យ៉ាងគឺ ទិដ្ឋាសវៈ ប្រែថា អាសវៈ គ្រឿងដេក
ត្រាំ គឺ ទិដ្ឋិ ការយល់ខុស។ ដូច្នេះទស្សនវិជ្ជាដែលតអំពីគំនិតទស្សនវិទូនោះ នៅមានគំនិត
យល់ខុសពុំអាចប្រៀបធៀបការត្រាស់ដឹងរបស់ព្រះពុទ្ធបានឡើយ។ ពាក្យថាសម្មាទិដ្ឋិ ប្រែថា
ការយល់ត្រូវ (Right Understanding) ដោយបន្ថែម សម្មានៅខាងដើមទិដ្ឋិ។ទស្សនវិជ្ជា
គឺជាការបញ្ចេញមតិយោបល់របស់មនុស្សបុថុជ្ជនដែលហៅថា ទស្សនវិទូដោយពុំបានអប់រំចិត្ត
ឲ្យបានបរិសុទ្ធដូចជា ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ឡើយ។ មូលដ្ឋាននៃទស្សនវិជ្ជា គឺសិក្សាអំពីសង្គម
វិទ្យា(Sociology)ចិត្តវិទ្យា(Psychology) តក្កវិទ្យា (Logic)។ ទស្សនវិទូសម័យបូរាណ
នៅក្រិកដូចលោកប្លាតុង សូក្រាត អារីស្តូត នៅឯសម័យកណ្តាលនាប្រទេសបារាំងដូច លោក ដេកាត ពីតាហ្គ័រ នៅអាល្លឺម៉ង់ដូចលោក Hengel លោក Openhaver លោក
Karl Max។ អស់លោកទាំងនោះលោកខ្លះ មានគំនិតជាវេទនិយមខ្លះ ជាសម្ភារនិយមគ្រាន់
តែបញ្ចេញ ជាទ្រឹស្តីតាមការយល់ឃើញរបស់ខ្លួនដោយពុំអប់រំ កាយ វាចា ចិត្តឲ្យបានបរិសុទ្ធ
ឡើយ។មានទស្សនវិទូខ្លះ ដូចលោក KarlMaxមេបង្កើតទ្រឹស្តីកុម្មុយនីស្តបានបញ្ចេញទស្សនៈ
ធ្វើឲ្យពិភពលោកមានទំនាស់គ្នាបង្កើតជាសង្រ្គាមបង្ហូរឈាមគ្នាស្លាប់មនុស្សរាប់រយលាននាក់
ដោយសារទស្សនវិទូមិច្ឆាទិដ្ឋិនេះឯង។ ចំណែកព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់វិញ ព្រះអង្គបានអប់រំ
ព្រះទ័យព្រះអង្គដល់នូវភាពបរិសុទ្ធ ទើបប្រៀនប្រដៅមនុស្សសត្វជាក្រោយ មានប្រៀនប្រដៅ
មិនឲ្យធ្វើបាប បៀតបៀនគ្នាជាដើម។
ទស្សនវិជ្ជាពុទ្ធសាសនា គឺជាការសិក្សាទ្រឹស្តីរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនាហើយព្រះ
ពុទ្ធសាសនា មានគោលការណ៏អប់រំមនុស្សយ៉ាងល្អប្រសើរបំផុត ដែលធ្វើឲ្យមនុស្សមាន
សុជីវធម៌ សីលធម៌ និង មានទ្រឹស្តីសព្វគ្រប់ ដូចជាមាគ៌ាសេរីភាព ប្រជាធិបតេយ្យ យុត្តិធម៌
វឌ្ឍនភាព សិទ្ធិមនុស្ស ជាពិសេសផ្តោតទៅលើការបណ្តុះគំនិតឲ្យមានសន្តិភាពផ្លូវចិត្ត ឲ្យមាន
អហិង្សាធម៌ និងសេចក្តីស្ងប់ជាដើមដូចនេះបញ្ជាក់ថា ទស្សនវិទូទាំងនោះពុំអាចយកមកប្រៀប
ធៀបនឹងព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ដែលជាបុគ្គលបរិសុទ្ធបានឡើយ ទាំងព្រះធម៌ដែលព្រះអង្គសំដែងក៏
ជាព្រះធម៌បរិសុទ្ធពុំមែនជាធម៌ធ្វើឲ្យអ្នកប្រព្រឹត្តតាមមានទុក្ខបង្កសេចក្តីទុក្ខសោកដល់សង្គម
មនុស្សដូចជា ទស្សនវិទូខ្លះឡើយ។
ការត្រាស់ដឹងធម៌របស់ព្រះពុទ្ធ និងការរកឃើញរបស់ទស្សនវិទូនូវអ្វីមួយមានលក្ខណៈខុស គ្នា គឺទស្សនវិទូ ក្នុងលោកបាន
ឲដឹងយល់អ្វីមួយដោយការពិសោធធម្មតា តាមវិញ្ញាណទាំង៥ គឺចក្ខុ វិញ្ញាណ សោតវិញ្ញាណ
ឃានវិញ្ញាណ ជីវ្ហាវិញ្ញាណនិងកាយវិញ្ញាណមិនមានបញ្ញាជាន់ខ្ពស់ផ្នែកខាងលោកុត្តរបញ្ញាដឹង
រឿងពិតឡើយ។ ចំណែកព្រះពុទ្ធបរមគ្រូវិញបានទទូលអារម្មណ៍តាមអាយ- តននោះដែរ
ប៉ុន្តែមានញាណមួយសម្រាប់ដឹងរាល់រឿងពិតផ្សេងៗដែលពាក់ព័ន្ធ នឹងវិបស្សនាញាណ
ទុកដូចជា អតិសុខុមទស្សន៍ (Microscope) ប្រដាប់មួយបែបដែលក្រុមវិទ្យាសាស្រ្ត
យកទៅឆ្លុះមើល របស់ដែលល្អិតបំផុត ដែលមើលនឹងភ្នែកធម្មតាពុំឃើញ។ គឺព្រះអង្គមាន
ញាណទស្សនៈដែលចែក ជាពីរបទ គឺញាណ និងទស្សនៈ។ ទស្សនៈគឺការដឹងតាមវិញ្ញាណ
ទាំង៥ ឯញាណទាំង ៥ គឺសំដៅលើប្រាជ្ញាដឹងរឿងពិតជាក់ស្ដែងឧទាហរណ៍ដូចជាការឃើញ
ដែលមនុស្សធម្មតាឃើញរូបថាល្អ ថា ស្អាត ដូចជារូបមនុស្ស ប៉ុន្តែបើលើកយកអាការៈ៣២
មានសក់ រោម ក្រចកធ្មេញ ស្បែកជាដើមមក ពិនិត្យពិចារណាតាមញាណ និងទស្សនៈ
ឃើញពុំស្អាត ពុំល្អឡើយ គឺចេញផុតអំពីជំនឿដែលជាការ ពឹងផ្អែកតែទៅលើអាយ
តនៈទាំង៥។ ដូច្នេះព្រះពុទ្ធគេពុំអាច ហៅព្រះអង្គថាជាទស្សនវិទូបានឡើយ ព្រោះព្រះអង្គ
ជាអ្នកត្រាស់ដឹងដោយប្រពៃគឺសម្មាសម្ពុទ្ធោ។ ព្រះអង្គមានព្រះនាមថាពុទ្ធោ ប្រែថាការ ភ្ញាក់រលឹកអំពីអវិជ្ជា ហើយត្រាស់ដឹងនូវអរិយសច្ចៈ៤ (Four- NobleTruth)។ ព្រះនាមអរហំប្រែថាការ ឆ្ងាយចាកសឹកសត្រូវពោលគឺកិលេសជាដើម។ក្នុងន័យនេះគេមិនត្រូវ
បញ្ចូលព្រះពុទ្ធ ឲ្យនៅក្នុងចំណោមទស្សនវិទូទាំងនោះទេ ព្រោះព្រះពុទ្ធជាអរិយបុគ្គល។ ចំណែកទស្សនវិទូទាំងនោះជាបុថុជ្ជន បុគ្គល។ ព្រះពុទ្ធជាញាណទស្សនវិទូ ពាក្យថាញាណ ដែល ជាតួបញ្ញា ពាក្យ ទស្សនវិទូ ដែលប្រែថា ព្រះពុទ្ធជ្រាបនូវលោកដោយញាណ និង​ទស្សនៈទើបត្រឹមត្រូវ ព្រោះមានញាណជាតួបញ្ញានៅ ក្នុងនោះ។ ការពិតការត្រាស់ដឹងរបស់
ព្រះពុទ្ធ និងការរកឃើញរបស់ទស្សនវិទូ ឬអ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត មានលក្ខណៈផ្សេងពីគ្នា គឺការត្រាស់ដឹងរបស់ព្រះពុទ្ធកើតឡើងពីការពិសោធន៍ផ្លូវចិត្តតាមមគ្គ ប្រកប ដោយអង្គ៨ រួមឲ្យខ្លីបានដល់សីល សមាធិ បញ្ញាទើបជ្រាបការពិតនូវសង្ខារមានខន្ធ ៥ ជាដើមដែល
ប្រព្រឹត្តទៅជាអនិច្ចំទុក្ខំនិងអនត្តា។ ដោយព្រះអង្គទ្រង់មានញាណដ៏ឆ្លាតវាងវៃ និងទស្សនៈ
ជ្រាបរឿងពិត នេះហើយទើបធ្វើឲ្យអវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទាន និងកម្ម នៃព្រះអង្គអស់ទៅ
សេចក្តីទុក្ខ មានជាតិទុក្ខ ជាដើមក៏ត្រូវរលត់។ ទស្សនវិទូ និងអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបានស្រាវជ្រាវ
រកការពិតដោយពឹងផ្អែកទៅលើ អាយតនៈ និងឧបករណ៍ជាសម្ភារៈសម្រាប់ធ្វើការ
ពិសោធន៍អាចរកឃើញការពិតខ្លះជាលោកិយ-សច្ចៈ សម្រាប់សម្រួលការរស់នៅរបស់
សង្គមមនុស្សឲ្យបានសុខស្រួល ប៉ុន្តែអ្នកទស្សនវិទូ និងអ្នក វិទ្យាសាស្រ្តមួយប្រភេទ
ទៀតបានរកឃើញ និងផលិតសម្ភារៈសម្លាប់មនុស្សដូចជា គ្រឿងសាស្រ្តាវុធ គ្រាប់បែក
បរិមាណូប្រល័យលោកជាដើម។ ចំណែកព្រះពុទ្ធបានរកឃើញនិងសម្តែងព្រះធម៌ដើម្បី រំលត់ទុក្ខរបស់មនុស្សសត្វតែម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ ( )។
៣. ការផ្សព្វផ្សាយពុទ្ធសាសនា
ពុទ្ធសាសនាសព្វថ្ងៃនេះ កំពុងតែត្រូវបានជ្រាបចូលទៅក្នុងដួងចិត្តរបស់ពុទ្ធសាសនិកកម្ពុជា
ដោយគោលគំនិតប្រជាជនខ្មែរបានសិក្សាពីមាគ៌ា របស់ព្រះពុទ្ធយ៉ាងយកចិត្តទុកដាក់ក្រៃ
លេងហើយ ក៏បានទទួលនូវចំណេះដឹងតាំងពីបុរាណរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្នភាពនេះដែរ។
សិលាចរឹកជាច្រើនដែលបានពីរឿងរ៉ាវរបស់ពុទ្ធសាសនា ព្រោះព្រះពុទ្ធបានសម្តែងមាន
ភាពជាក់លាក់សមហេតុ សមផលដែលពុទ្ធបរិស័ទអាចទទួលយកបានក្នុងគតិដ៏ត្រឹមត្រូវ
ពិតប្រាកដនេះ។
៣.១.វត្តអារាម ជាទីប្រតិបត្តិកាយវាចា និងចិត្តគំនិត វត្តអារាមជាកន្លែងធ្វើឲ្យមនុស្ស មានសន្តិភាពដោយមានសភាពរីករាយ ដោយមិនមានសង្រ្គាមក្នុងខ្លួន។ ម្យ៉ាងទៀត
កុលបុត្រដែល បានបួសក្នុងផ្នែកពុទ្ធសាសនានេះ បានចេញសិក្សាក្នុងពុទ្ធចក្រតាំងពីបឋម
រហូតមកដល់ឧត្តមសិក្សា ដោយសិក្សាទាំងពុទ្ធចក្រ និងអាណាចក្ររហូតដល់ភិក្ខុអង្គ
មួយចំនួន បានជាឧត្តមជនក្នុងជួររដ្ឋាភិ-បាលហើយមួយចំនួនទៀតបានសម្រចការដ៏សមហេតុ
សមផល។ ចំណែកផ្នែកពុទ្ធបរិស័ទវិញក្នុង ថ្ងៃសីលមានពុទ្ធបរិស័ទនិងក្មេងៗមកទទួលសីល
ដើមី្បជម្រះនូវផ្លូវចិត្តឲ្យជ្រះក្នុងអារម្មណ៍ វត្តអារាមជាប្រចាំ ឮតែសូរស័ព្ទធម៌គួរជាទី
ជ្រះថ្លាអាចនិយាយបានថាវត្តជាកន្លែងតម្កល់វប្បធម៌ខ្មែរមានការរំលឹកបុណ្យប្រពៃណីជាច្រើន
ដូចជាបុណ្យអកអំបុក អុំទូក លយប្រទីប និងសំពះព្រះខែ បុណ្យកឋិន បុណ្យបញ្ចុះសីមា បុណ្យចូលវស្សាចេញវស្សា និងបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ។ ការធ្វើបុណ្យទាំងអស់នេះ គឺជាការរំលឹក
នូវអរិយធម៌ខ្មែរធ្វើឲ្យខ្មែរមានភាពតស៊ូ និងមានការសាមគ្គីគ្នាដែលមិនអាចបំភ្លេចគ្នាបាន។

៣.២.សហគមន៍នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា
មានព្រះអង្គសាវ័ក និងពុទ្ធបរិស័ទបានចែករំលែកនូវកម្លាំងកាយចិត្តចុះជួយសង្រ្គោះដោយ ភាពស្និទ្ធស្នាលដូចជាសង្រ្គោះអ្នកជម្ងឺអេដស៍កុមារងាយទទួលរងគ្រោះចុះជួយកសាងផ្លូវថ្នាល់
ដោយកន្លែងខ្លះមួយអន្លើដោយផ្លូវលំនិងចុះជួយរំលែកទុក្ខដល់លោកយាយលោកតា ចាស់ជរាព្យាធិ មានសូត្រធម៌ឲ្យអ្នកជម្ងឺស្តាប់។

៣.៣.ការសន្ទនាធម៌តាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនា
ការស្វែងយល់ពីដំណើរព្រះពុទ្ធសាសនាព្រះអង្គបានសម្តែងព្រះធម៌ទេសនាតាមស្រុកនិគម
ជនបទតាមរយៈបុណ្យទានផ្សេងៗ មានសម្តែងទេសនាគ្រែមួយទេសនាគ្រែពីរ ទេសនាគ្រែបី
ទេសនាគ្រែប្រាំ គ្រែប្រាំបី និងទេសនាតាមវិទ្យុ ទូរទស្សន៍ ព្រមទាំងតាមប្រព័ន្ធអ៊ិនធឺណែត តាមរយៈនេះពុទ្ធសាសនិកអាចទទួលនូវពុទ្ធិបានច្រើន។

៣.៤.តាមរយៈសៀវភៅព្រះធម៌ផ្សេងៗ ឬព្រះត្រៃបិដក
ពុទ្ធសាសនាបានបើកទូលាយផ្នែកខាងចំណេះដឹងឲ្យជនទូទៅ ដែលមានសមត្ថភាពផ្នែកអ្នក
បោះផ្សាយជាថ្មីវិញ ឬ អ្នកស្រាវជ្រាវថ្មីៈ
-បោះផ្សាយជាថ្មីវិញ ទៅដល់អ្នកប្រាជ្ញពីបុរាណដែលបានស្លាប់ទៅដូចជាសម្តេចព្រះសង្ឃ រាជជោតញ្ញាណោ ជួន ណាត, ខៀវ ជុំ, ប៉ាង ខាត់, សេខ នាង,នូវមានជាច្រើនទៀតអ្នក
ទាំងនេះ សុទ្ធតែបានសរសេរសៀវភៅមិនតិចទេ។
-អ្នកស្រាវជ្រាវថ្មី ដៅដល់អ្នកសរសេរថ្មីដូចជាព្រះតេជគុណ ហុក សាវណ្ណ,ហេង មណីចិន្តា
, ប៊ុត សាវង្ស នូវមានជាច្រើនទៀត ក៏សរសេរមិនតិចដែរ។
ចំណែកព្រះត្រៃបិដកវិញគឺជាច្បាប់ដើមរបស់ពុទ្ធសាសនាដែលបុទ្ធសាសនិកទូទៅអាចពិនិត្យ
និងស្រាវជ្រាវនូវច្បាប់ទាំងនេះទុកចំណេះដឹងក្នុងការស្វែងរកពុទ្ធិដើមី្បថា តើពុទ្ធសាសនា
សម្តែងពិតឬមិនពិត។ សៀវភៅទាំងអស់នេះកំពុងមានទីផ្សារ និងចែកជាធម្មទានជាច្រើន
ជាក្បួនសម្រាប់ធ្វើការស្រាវជ្រាវ។

៣.៥.សាលារៀន
ក្រោយនិងមុនរបបប៉ុលពត វត្តអារាមដើរតួនាទីជាអ្នកផ្សះផ្សាផង ជាអ្នកកសាងផង ជាអ្នក
អប់រំផង ដូច្នេះហើយបានជាក្រសួងអប់រំយកពុទ្ធសាសនាមកបញ្ចូលក្នុងកម្មវិធីសិក្សាតាំងពី
ថ្នាក់បឋមរហូតដល់ថ្នាក់ឧត្តមដោយក្រសួងបានយកចំណេះដឹងទាំងពុទ្ធចក្រនិងអាណាចក្រប
ណ្តើរទន្ទឹមគ្នា ដែលមិនអាចអវត្តមានណាមួយបានឡើយ។ ក្នុងពេលកន្លងទៅ និងរហូតមក
ដល់ពេលនេះព្រះសង្ឃក្នុងពុទ្ធសាសនាបានចុះបង្រៀនធម៌អាទិ៍ការធ្វើសមាធិ និងវិធីរំលត់
កិលេសផ្សេងៗជាដើមដល់សិ-ស្សានុសិស្ស និងនិស្សិតបានស្ទើរតែគ្រប់កន្លែង។

៣.៦.ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ
វិទ្យុ ទូរទស្សន៍ កាសែត ទស្សនាវដ្តី និងបណ្តាញបច្ចេកវិទ្យាផ្សេងៗជាច្រើនទៀត បានដើរ
តួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មាន ក៏ដូចជាផ្សព្វផ្សាយចំណេះដឹងតាមពុទ្ធឱវាទ
ដើម្បីបំពេញ ចំណីនៃបញ្ញាស្មារតី ក្នុងការទម្លុះរនាំងនៃភាពអវិជ្ជា និងភាពសៅហ្មងទាំងពួង
ដូចជាអំពើហិង្សា ការកេងប្រវ័ញ្ច និងមហិច្ឆតាដែលប៉ះពាល់ដល់អ្នកដទៃ ឲ្យរកឃើញវិធី ឬផ្លូវរំលត់បញ្ហាទាំងនេះ។ ជាក់- ស្តែងរៀងរាល់ថ្ងៃសីលឬពេលល្ងាចនៅតាមវិទ្យុនិងទូរទស្សន៍
តែងតែមានកម្មវិធីទេសនា ការបង្រៀនព្រះធម៌ ឬការបកស្រាយបញ្ហាលោកីយ៍សច្ចៈតាម
ផ្លូវព្រះពុទ្ធសាសនា ។

ផ្នែកទី ៣
ទំនាក់ទំនងព្រះពុទ្ធសាសនា

១. ពុទ្ធសាសនា និង ប្រជាជន
ក្នុងសម័យអាប់ឱន ប្រជាជនទូទាំងប្រទេសបានជួបសេចក្ដីទុក្ខ សំបាកវេទនាខ្លាំ
ងបំផុត ថបថយកម្លាំង និងសាងសេចក្ដីចម្រើនដូចសម័យព្រេងនាយពុំបាន តែទោះបីធ្លាក់ចុះ
ដុនដាប ប៉ុណ្ណឹងក៏ដោយប្រជាជនខ្មែរដែលបានស្គាល់ជាតិព្រះធម៌ថ្លៃវិសេសហើយឱបសាសនា
នេះទុក នឹងខ្លួនទុកតមក ស៊ូស្លាប់មិនព្រមលៈបង់ចោល ។ បុណ្យទទួលព្រះបរមសារីរិកធាតុ
និងព្រះអរហន្តធាតុព្រះសារីបុត្ត និងព្រះមហាមោគ្គល្លានពីខែតុលា ព.ស.២៤៩២ជាភស្តុតាង
ឲ្យឃើញច្បាស់ថា ប្រជាជនខ្មែរទាំងប្រទេសមានចិត្តភក្ដីចំពោះព្រះពុទ្ធ សាសនាស្រាប់ហើយ
។ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ដែលធ្លាប់មានមកស្រាប់ហើយ ក៏ជ្រួតជ្រាបរហ័សចូលទៅដល់ចិត្ត
ថ្លើមប្រជាជនគ្រប់ជាន់គ្រប់ថ្នាក់ហើយធ្លាក់ជាប់មិនមានឥទ្ធិពលអ្វីមួយមកគាស់រំលីងបានឡើយ
។ អស់លោកអ្នកនាំប្រទេសខ្មែរ ព្រះមហាក្សត្រមន្ត្រីតូចធំដែលបានយល់តម្លៃព្រះពុទ្ធសាសនា
ថា មានផលប្រយោជន៍ មាន ហេតុផលគ្រប់គ្រាន់ល្មម នាំខ្លួនទៅរកសេចក្ដីសុខសាន្តបាន
ក៏ព្រមលៈបង់សាសនាដទៃចោលអស់ ទៅជ្រើស សម្រាំងយកតែពុទ្ធសាសនាថេរវាទ
មួយប៉ុណ្ណោះ ទុកជាសម្បត្តិវប្បធម៌ខ្មែររហូតមកដល់ បច្ចុប្បន្ន ។ ទាំងនេះហើយ ជាសាសន
ដ៏ឧត្ដុងឧត្ដជួយសម្រាលលម្ហែសេចក្ដីទុក្ខ ដោយជឿកម្ម- ផលច្បាស់លាស់ថា « ធ្វើល្អបានល្អ
ធ្វើអាក្រក់បានអាក្រក់ » ហើយទូន្មានប្រដៅ ប្រៀនកូនចៅ នៅឯក្រោយខំកសាងសេចក្ដីល្អ
ដើម្បីកសាងអនាគតឲ្យបានរុងរឿង ដូចសម័យរុងរឿងវិញ ទោះជាលំបាកយ៉ាងណាក៏សុខចិត្ត
រួមសុខទុក្ខជាមួយពុទ្ធសាសនាទាល់តែ កើតទៅជាសុភាសិតប្រចាំ ជាតិថា «ស៊ូស្លាបទៅគាប់
រសធម៌កុំបីបង់ » ។
២. ពុទ្ធសាសនា និង រដ្ឋ
​​​​ដោយចិត្តខ្មែរធម៌បែបនេះហើយបានជាប្រជាជនខ្មែរមិនចូលចិត្តប្រើកម្លាំងអាវុធពេញ
ចិត្តនាំប្រទេសខ្លួនដោយសន្តិវិធី ហើយតាំងនៅ​ក្នុងអធ្យាក្រឹតភាពស្រលាញ់មនុស្សជាតិ
គ្រប់សាសនា គ្រប់ជាតិសាសន៍ គ្រប់ភាសាក្នុងសាកលលោកយើងដោយមិនរើសមុខចាត់ទុក
មនុស្សលោកជា កល្យាណមិត្តសម្រាប់ដើរទៅកាន់ឆ្ងាយកន្ដារ រួមសុខរួមទុក្ខជាមួយគ្នា ដ្បិតបានជាកើតមកហើយ ចង់រួមរស់នៅជាមួយគ្នាដោយសុខសាន្តរហូតតទៅ ដើម្បីសាង
សេចក្ដីសុខដល់មនុស្សលោក ។ ប្រជាជនខ្មែរទាំងប្រទេសប្រកាសខ្លួនជាអព្យាក្រឹតយ៉ាង
ឱឡារិកចំពោះសកលលោក មិនថាលោក ខាងនេះ ឬខាងនោះទេ នេះហើយជាសក្ខីភាព
ឲ្យសកលលោកស្គាល់ចិត្តខ្មែរថា « ចិត្តធម៌ » ។ តែ ប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរបានប្រាប់ថា ខ្មែរមិន
មែនចិត្តធម៌ស្លាប់ស្ដូកនោះទេ ខ្មែរមានសតិសម្បជញ្ញៈ មានគំនិតរស់រវើក ចេះតស៊ូព្រមយក
ជីវិតខ្លួនជាពលី ដើម្បីបូជាមាតុប្រទេស បូជាជាតិ សាសនា មហាក្សត្រខ្លួនរហូតមក ។

៣. ពុទ្ធសាសនា និង យុវជនខ្មែរ
ប្រជាជនខ្មែរអប់រំកូនចៅតាមប្រពៃណីបុរាណ គឺឲ្យកូនចៅទៅរៀននៅវត្ត ។ កូនខ្មែរ ទោះ ជាព្រះរាជបុត្រក្ដី បុត្រមន្ត្រីក្ដី កូនចៅប្រជានុរាស្ត្រក្ដី ទាំងអស់ទៅរៀននៅវត្ត
បានយកវត្តអារាមជា សាលារៀនវត្តមួយ ។ ត្រូវបង្រៀនមុខវិជ្ជាគ្រប់យ៉ាង បង្រៀនអក្សរ
នព្វន្ត ការរចនា ការស្ថាបនា ច្បាប់សីលធម៌ និងធម៌អាថ៌ពុទ្ធសាសនា ។ កូនខ្មែរដែល
បានរៀនសូត្រចេះដឹងគួរសមហើយ ត្រូវបួសជាសាមណេរជាភិក្ខុ កើតទៅជាទំនៀមថា កូនប្រុសអាយុ ១២ ឆ្នាំ ត្រូវបួសជាសាមណេរ សងគុណមាតា អាយុ ២១ ឆ្នាំ ត្រូវបួសជា
ភិក្ខុ សងគុណបិតា ។ បួសហើយត្រូវរៀនសូត្រវិជ្ជា ខ្ពង់ខ្ពស់តទៅទៀត រៀនបាលី រៀនធម៌
អាថ៌ពុទ្ធវចនៈ ។ល។ កូនចៅខ្មែរ បើបានបួសជាសាមណេរ ជាភិក្ខុហើយ សិកមកវិញ
ទើបគេរាប់ថាជាមនុស្សពេញអង្គ សិកមកវិញភ្លាម គេអោយនាមថា ជាបណ្ឌិតប្រែថាអ្នកប្រាជ្ញ
គេលែងហៅថា អាមឹង ដូចពីដើមហើយ ។ បើមិនបានបួសទេ គេហៅថា អាមឹងមួយជាតិ
ហើយគេមិនរាប់ជាត្រីមុខទេ ។ បើបានបួសហើយ តែខ្ជិលរៀនសូត្រទៀត ច្បាប់ក្រមខ្មែរ
បន្ទោសថា « កំជិល អៀនប្រៀនបួសហើយមិនរៀន បន្ទោសថាខ្លៅ » ។ អាស្រ័យ ដោយការអប់រំប្រសើរនេះហើយ ទើបបានជាប្រជាជនខ្មែរមានអកប្បកិរិយាសុភាពរាបសា
ស្លូតបូត ចិត្តថ្លើមល្អ មិន សូវចេះបៀតបៀនគ្និគ្នាទេ ។ សព្វថ្ងៃនេះកូនប្រុសពុំសូវបានបួស
ជាភិក្ខុក្នុង សាមណេរដូចជំនាន់មុននោះទេ ព្រោះមានសាលាកើតនៅក្រៅវត្តច្រើន តែទោះជា
យ៉ាងណាក្ដី ក៏រាជរដ្ឋាភិបាលព្យាយាមបង្កើតសាលានៅតាមវត្តដូចកាលពីបុរាណកាលវិញ ។ សូម្បីមានសាលា រៀននៅក្រៅវត្ត តែមានសិស្សច្រើនគ្នាណាស់ដែលពឹងពាក់អាស្រ័យនៅ
តាមវត្តអារាម ជាឱកាស ល្អ បានសេពគប់ព្រះសង្ឃ ។ ឯយុវជនដែលអាស្រ័យនៅ
ផ្ទះក៏តែងមានឱកាសចូលទៅក្នុង វត្តអារាម បានធ្វើបុណ្យតាមប្រពៃណីពុទ្ធសាសនា បានភ្ជាប់
និស្ស័យខ្លួននឹងពុទ្ធសាសនា ចេះខ្លាច បាប ចេះចង់បានបុណ្យ ចេះយល់ព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយប្រកាសខ្លួនជាពុទ្ធសាសនិក ព្រោះហេតុតែបានទទួលពន្លឺពីព្រះពុទ្ធសាសនាតាំងពីកុមារ
មក ។
៤. ពុទ្ធសាសនា និង សង្គមខ្មែរ
បុណ្យទានខាងពុទ្ធសាសនាក្ដីបុណ្យប្រពៃណីក្ដីប្រជនខ្មែរប្រមូលគ្នាទៅធ្វើបុណ្យនៅ
តាម វត្តអារាម ។ ការប្រមូលគ្នាទៅតាមវត្តនេះមានប្រយោជន៍ណាស់ ព្រោះជាឱកាសល្អ
នាំឲ្យស្គាល់គ្នា រាប់រកគ្នាឲ្យបានប្រាស្រ័យរាប់រកគ្នា យោគយល់គ្នាឲ្យចេះរួបរួមគ្នាដើម្បី
បំពេញកុសល ឬសម្រេច កិច្ចការសង្គមអ្វីមួយ ។ ការសម្មាទានសីលជាកិច្ចការសង្គមមួយ
ដ៏ប្រសើរព្រោះបានដុសខាត់ សង្គមឲ្យស្អាតបរិសុទ្ធ ឲ្យមានចរិយាប្រសើរ មានសីលធម៌ខ្ពស់ ។ ឯការបំពេញទានថ្វាយសង្ឃ ក៏ជាការងារសង្គមមួយប្រសើរទៀត ព្រោះជាការជម្រៈ
សេចក្ដីកំណាញ់គិតតែប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្ឡួន ហើយជាការសម្របខ្លួនអោយចេះធ្វើចិត្តមានភាព
ទូលាយ ចេះគិតផ្ដល់ប្រយោជន៍ និងសេចក្ដីសុខ នៃគ្នីគ្នារទៅវិញទៅមក មិនតែប៉ុណ្ណោះ
ការប្រមូលគ្នាទៅវត្តជាឱកាសមួយប្រសើរដោយឡែកទៀត ព្រោះអាចយក ពេលវេលា
នេះសម្រាប់ជជែកគ្នាពិគ្រោះគ្នា ពិភាក្សាគ្នាអំពីបញ្ហាសង្គមទៀតផង ។ ហេតុដូច្នេះ ប្រស្នាអ្វី
មួយជាបញ្ហាសង្គមដែលបានប្រឹក្សាគ្នានៅវត្តអារាមតែងតែជាប់លាយដោយគំនិតពុទ្ធសាសនា
ជាសន្តិធម៌នាំឲ្យកើតសេចក្ដីក្សេមក្សាន្តជាដរាប ។
ចាស់ទុំបរមបូរាណខ្មែរបានបង្កើតបុណ្យទំនៀមច្រើន ដើម្បីអប់រំនិស្ស័យសង្គម
ឲ្យជាប់នឹងព្រះ ពុទ្ធសាសនាដូចជា បុណ្យកាន់បិណ្ឌ បុណ្យស្រង់ព្រះ បុណ្យស្រោចស្រប
មាតាបិតា ចាស់ទុំ បុណ្យ បំបួសនាគ បុណ្យកថិនទានជាដើម ។ ក្រៅពីនោះមាន បុណ្យ
ខ្មោច ពិធីរៀប មង្គលកូនប្រុសស្រី ជាស្វាមីភរិយា បុណ្យចូលឆ្នាំប្រពៃណី ក៏ចាស់ទុំបញ្ចូល
ឥទ្ធិពុទ្ធសាសនាទាំងអស់ ។ ដោយជាតិយើង ចូលចិត្តធ្វើបុណ្យ ដូច្នេះហើយ បានជាមានអ្នក
បរទេសយល់ថា « ខ្មែរបានជាក្រ មកពីធ្វើបុណ្យច្រើន ពេក » ។ ជនជាតិខ្មែរ ពេញចិត្តធ្វើ
បុណ្យយ៉ាងនេះមកពីយល់ថា « ក្រក៏ក្រចុះ ឲ្យតែមានល្អ គឺមាន អរិយទ្រព្យ »។
បុណ្យសំខាន់ៗមួយទៀតគឺការអប់រំចរិយាសង្គមតាមរយៈការទេសនាមហាជាតិស្ដីអំពីទស
ជាតិ ។ ការទេសនានេះ គឺសម្ដែងពីចរិយាព្រះពោធិសត្វដែលព្រះអង្គខិតខំប្រតិបត្តិក្នុង
អតីតជាតិឲ្យបានត្រាស់ដឹងធម៌ឲ្យប្រជាជនស្ដាប់ហើយឲ្យយកជាពន្លឺអប់រំខ្លួនក្នុងជិវិតនាលោកី ។អាស្រ័យដោយការអប់រំដ៏ប្រសើរនេះប្រជនខ្មែរបានចេះដឹងពុទ្ធចរិយាដែលព្រះបរមពោធិសត្វ
រាល់ព្រអង្គបានបំពេញទសបារមី ហើយប្រព្រឹត្តតាមពុទ្ធចរិយា យកពុទ្ធចរិយានេះជាគតិ
ប្រចាំជិវិត ដើម្បីទូន្មានខ្លួនឲ្យប្រព្រឹត្តល្អឲ្យមានសីលធម៌ខ្ពង់ខ្ពស់មានការតាំងចិត្តនៅក្នុងធម៌ ។

ផ្នែកទី ៤
គោលការណ៍អប់រំក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា

១.ទស្សនៈសំខាន់ៗរបស់ព្រះសពុទ្ធ
១.១.ទស្សនៈអរិយសច្ចៈ
អរិសច្ជគឺការពិតដ៏ប្រសើរដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ ។ការពិតនេះមានបួនប្រការហៅថា ចតុរារិយសច្ចៈដែល
រួមមានៈ
ក-ទុក្ខអរិយសច្ចៈ
ជីវិតនៅលើលោកយើងនេះពោរពេញទៅដោយទុក្ខ ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវបានអ្នកសិក្សា
មួយចំនួនចាត់ទុកថា មានលក្ខណៈទុទិដ្ឋិនិយម ។ ការពិតពុទ្ធសាសនាមិនមែនទុទិដ្ឋិនិយម
ហើយ ក៏មិនមែនសុទិដ្ឋិនិយមដែរ ប៉ុន្តែជាតថនិយម ព្រោះអ្វីដែលព្រះពុទ្ធបានបង្រៀន គឺការ
ពិត ធម៌ពិត ។
ប្រសិនបើយើងក្រលេកមើលជុំវិញខ្លួន យើងឃើញថាអ្វីៗទាំងអស់កំពុងតែប្រែប្រួល ។ ទុក្ខ ធំៗរួមមាន៖
– ជាតិទុក្ខៈ ទុក្ខព្រោះមានកំណើត ( មានរូបមានទុក្ខ )
– ព្យាធិទុក្ខៈ ទុក្ខដោយសារមានជម្ងឺបៀតបៀន
– ជរាទុក្ខៈ ទុក្ខព្រោះចាស់ជរាទ្រុឌទ្រោម
– មរណទុក្ខៈ ទុក្ខព្រោះសេចក្ដីស្លាប់ ( ឈឺចុកចាប់ ពិបាកមុនស្លាប់ )។
សេចក្ដីទុក្ខជាការពិតរបស់មនុស្សសត្វគ្រប់រូប ទោះតិច ឬច្រើន គ្មានអ្នកណា
គេចផុត ។ សម្រាប់ពុទ្ធសាសនា ចំណុចចាប់ផ្ដើម គឺអ្វីៗទាំងអស់ គឺមិនអាចគិតដល់ ព្រោះ
វារត់ក្នុងរង្វង់មូល ចាប់ពីចំណុចទីមួយ អវិជ្ជាទៅរកទីបញ្ចប់ គឺតណ្ហាដែលជាប្រភពនៃអវិជ្ជា។
ប៉ុន្តែអត្ថន័យសង្ខេបនៃអរិយសច្ចៈទី១ ដែលព្រះពុទ្ធចង់ឲ្យយើងយល់នោះគឺ “ មាន
តែអ្នក ទាំងឡាយណាដែលមើលឃើញទុក្ខទេ ដែលអាចមើលនៃការកើតឡើងនៃទុក្ខក៏ដូចជា
មាគ៌ាដែល ដឹកនាំទៅកាន់ការរលត់ទៅនៃទុក្ខ ។
ខ-សមុទយអរិយសច្ចៈ ( ភាពពិតនៃហេតុរបស់ទុក្ខ )
សមុទយអរិយសច្ចៈ គឺជាតួហេតុ ហើយទុក្ខអរិយសច្ចៈជាតួផលតាមទ្រឺស្ដីហេតុ
និង ផល ។ តាមពុទ្ធសាសនា តួផលនេះអាចមានច្រើន ប៉ុន្តែតណ្ហា និងអវិជ្ជា គឺជាហេតុ
ចំបងនៃទុក្ខ ។
បញ្ហាក្នុងពិភពលោកសព្វថ្ងៃនេះ ជាពិសេសក្នុងយោគសម័យនៃការរីកចម្រើនខាងបច្ចេក-
វិទ្យានិងវិទ្យាសាស្ត្រព្រមទាំងការប្រណាំងប្រជែងខាងសម្ភារៈដែលកើតចេញតណ្ហានៃគំនិត
របស់បុគ្គលនិយម ដែលចង់បាននេះ ចង់បាននោះមិនចេះស្កប់ស្កល់ គឺជាការងាយស្រួល
ណាស់ ប៉ុន្តែ តណ្ហាដែលនាំឲ្យកើតជាថ្មីម្ដងទៀតជារឿងមួយលំបាកស្មុគ្រស្មាញ ហើយទាម
ទារអោយមានការ ពន្យល់បកស្រាយ ។ នេះជាលក្ខណៈស៊ីជម្រៅផ្នែកទស្សនវិជ្ជា អរិយសច្ចៈ
ទី២ ដែលឆ្លើយតបទៅ នឹងលក្ខណៈទស្សនវិជ្ជានៃអរិយសច្ចៈទី ១ គឺទុក្ខអរិយសច្ចៈ ។
គ-និរោធអរិយសច្ចៈ (ភាពពិតនៃសេក្ដីរំលត់នៃទុក្ខ)
វាជាបញ្ហាដែលអាចធ្វើទៅបាន ដើម្បីបញ្ឍប់ទុក្ខ ។ ជាតិទុក្ខមានហេតុរបស់វា
ហេតុនេះ យើងអាចលុបបំបាត់ទុក្ខនេះបាន ដោយលុបបំបាត់ហេតុនៃទុក្ខ មានន័យថា
យើងបានទៅដល់ និព្វាន ។
អ្វីជានិព្វាន? និព្វានមានន័យច្រើនយ៉ាង ។ តាមន័យអក្សរសាស្ត្រ និព្វានមាន
ន័យថា ការរលត់ទៅ ។ និព្វានមាន ២ ករណីដូចខាងក្រោម៖
• និព្វានដែលទទួលបានក្នុងជាតិនេះ ( ការរំលត់គិលេស មានបញ្ជក្ខន្ធសល់នៅ )
និព្វានដែលទទួលបានក្នុងជាតិនេះ គឺជានិព្វានដែលទទួលបានក្នុងពេលនេះ ខណៈ
ពេល ដែលម្នាក់ៗកំពុងមានជីវិតនេះឡើង ។ មានន័យថា ការរំលត់ទៅនូវចំណងតណ្ហា ទោសៈ មោហៈ និងលោភៈ ត្រូវបានគេហៅថា ជានិព្វានដែលទទួលបានក្នុងជាតិនេះ ។ ស្ថានភាពនៃនិព្វានបែបនេះ គឺជាបទពិសោធន៍នៃសេរីភាពពីគ្រប់ទម្រង់ទាំងអស់នៃការ ជាប់
ជំពាក់។និព្វាននេះអាចទទួលបាន លុះត្រាតែម្នាក់ៗបំផ្លាញនូវកម្លាំងជំរុញចិត្ត ដែលនាំ
ឲ្យមានការជាប់ជំពាក់រស់នូវមានកម្រឹតខ្ពស់ បានធ្វើនូវអ្វីដែលត្រូវបានធ្វើ បោះបង់ចោលនូវ
ចំណង់តណ្ហាសម្រេចបាននូវគោលដៅដ៏ឧត្ដុង្គឧត្ដម្ភ បំផ្លាញចោលនូវគ្រឿងជាប់ជំពាក់ និង
សន្តិភាព ហើយត្រូវបានរំដោះដោយការយល់ដឹងយ៉ាងច្បាស់ ត្រិះពិចារណាបានយ៉ាង
ត្រឹមត្រូវ ។
• និព្វានដែលទទួលបានក្រោយសេចក្ដីស្លាប់ ( ការរលត់គិលេស មិនមានបញ្ចក្ខន្ធ សល់នូវ )
និពា្វនដែលមានលក្ខណៈសុក្រឹតពិតប្រាកដ គឺជាការរលត់ទៅទាំងស្រុង ។ ដើម្បី
ពន្យល់ អត្ថន័យនៃស្ថានភាពនេះ ពុទ្ធសាសនាបានធ្វើការប្រដូចទៅនឹងភ្លើង ។នៅពេលដែល
ភ្លើងរលត់ ទៅ វាមិនបាននៅទីណាទាំងអស់ ទោះជាទៅកើតលិចជើងឬត្បូង។វាគ្រាន់តែឈប់
មាន អត្ថិភាពតែប៉ុណ្ណោះ ។ ក្នុងរបៀបដូចគ្នានេះដែរ បុគ្គលដែលបានរួចពីអន្ទាក់ ឬលុប
បំបាត់នូវចំណង់ ដែលចងពួកគេឲ្យជាប់ វាលវដ្ដសង្សានេះការកើតស្លាប់ អាចត្រូវបាននិយាយ
ថាបានទៅដល់និព្វានពីព្រោះពួកគេមានសេរីភាពពីឥទ្ធិពលនៃចំណងដែលចងពួកគេឲ្យវិលវល់
ក្នុងវាលវដ្ដសង្សានេះ ។ ពេលនេះមិនមានន័យថា អ្នកត្រាស់ដឹងមិនអាចអត្ថិភាពទៀតឡើយ។
នៅខណៈនេះ គឺជាដំណាក់ កាលមួយដែលរួចផុតអំពីទុកនៅក្នុងលោកី ដូចមុនទៀតហើយ
ហើយវាជាពេលវេលាមួយសូន្យ គ្មានការវិលវល់ក្នុងវដ្ដសង្សាទៀតឡើយ ។
ឃ-មគ្គអរិយសច្ចៈ (ភាពពិតនៃមាគ៌ាទៅកាន់សេចក្ដីរំលត់នៃទុក្ខ)
មគ្គៈ សំដៅទៅលើផ្លូវសម្រាប់ប្រតិបត្តិ ឬមាគ៌ាសម្រាប់ដើរដើម្បីបំបាត់ហេតុនៃទុក្ខ
បានទៅ ដល់និព្វាន ហើយមគ្គនេះត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថា ជា ផ្លូវកណ្ដាល ហើយត្រូវ
ប្រតិបត្តិនូវធម៌ ៨ យ៉ាងគឺ មជ្ឈឹមាបដិបទា ឬអដ្ឋង្គិគមគ្គដូចខាងក្រោម ៖
១.សម្មាទិដ្ឋិៈ ការយល់ឃើញត្រូវមានប្រភពបីយ៉ាង ។ ១- ស្វ័យយល់ឃើញដោយខ្លួនឯង ។ ២-ការយល់ឃើញតាមរយៈអ្នកដទៃ ។ ៣- គឺលទ្ធផលនៃការបញ្ចូលគ្នារវាងការយល់ឃើញដោយ ខ្លួនឯងតាមរយៈអ្នកដទៃ ។
២.សម្មាសង្កម្បៈ គឺត្រិះរិះត្រូវ ។ ការត្រិះរិះមានលក្ខណៈបី គឺត្រិះរិះចាកកាមគុណ ត្រិះរិះ
ចាកបឆ្ឆាឆន្ទៈ ( គំនិតព្យាបាទ ) ត្រិះរិះចាកភាពឃោរឃៅ អមនុស្សធម៌ ។
៣.សម្មាវាចាៈ ការនិយាយត្រូវ គឺជាចំណុចសំខាន់់បំផុតក្នុងជីវិតរបស់មនុស្សម្នាក់ ។ ការ និយាយត្រូវវៀរចាកវចីទុក្ខរិត ៤ ៖
• មុសាវាទៈ និយាយកុហក
• បិសុនាវាទៈ និយាយចាក់ដោត ញុះញង់
• ជរុសវាទៈ ជេរប្រតេចតិះដៀល
• សម្ជប្បណាវាទៈ ពាក្យឡេះឡោះលែងសើចឥតប្រយោជន៍
៤.សម្មាកមន្តៈ ការងារត្រឹមត្រូវ គឺត្រូវគោរពសុខុមាលរបស់អ្នកដទៃ ហើយត្រូវវៀរចាកនូវ
កាយទុច្ចរិត ៣ យ៉ាងមាន ៖
• បាណាៈ ការសម្លាប់សត្វមានជីវិត
• អទិនាៈ ការលួចទ្រព្យសម្បត្តិអ្នកដទៃ
• កាមេៈ ការលួចប្រពន្ធគេ ។
៥.សម្មាអជិវៈ រកស៊ីចិញ្ចឹមជីវិតត្រឹមត្រូវ ។ គឺវៀរចាកការចញ្ចឹមជីវិតខុសគន្លងធម៌ដូចជា
លួចប្លន់ទ្រព្យសម្បត្តិអ្នកដទៃ ឬធ្វើជំនួញទុច្ចរឹតជាដើម ។
៦.សម្មាវាយាមៈ ការព្យាយាមត្រូវ គឺប្រៀបដូចជាខ្សែពិណ មិនត្រូវតឹងពេក ព្រោះនៅពេល
ដេញអាចដាច់ ហើយក៏មិនត្រូវធូរពេកដែរ ព្រោះពេលដេញទៅ មិនពិរោះ វាត្រូវតែព្យាយាម
នូវ ផ្លូវកណ្ដាល ។
៧.សម្មាសតិៈ ការដឹងខ្លួនជានិច្ច មិនធ្វេសប្រហែស ឬសេចក្ដីរំលឹកថាត្រូវពីសត្តិប្បដ្ឋាន ៤
យ៉ាង ៖
• សតិរលឹកពិចារណាកាយជាអារម្មណ៍ថា កាយនេះជាកាយប៉ុណ្ណោះ ។
• សតិរលឹកពិចារណាវេទនា គឺសេចក្ដីសុខទុក្ខឧបេក្ខា ជាអារម្មណ៍វេទនា ហើយនេះគ្រាន់តែ ជាវេទនាប៉ុណ្ណោះ ។
• សតិរលឹកពិចារណាដោយចិត្តសៅហ្មង និងផូរផង់ជាអារម្មណ៍ ចិត្តនេះគ្រាន់
តែជាអារម្មណ៍ ប៉ុណ្ណោះ ។
• សតិពិចារណាធម៌ជាកុសល ឬអកុសលដែលកើតឡើងជាមួយនឹងចិត្តនោះ គឺជា
អារម្មណ៍ ធម៌នេះគ្រាន់តែ ជាធម៌តែប៉ុណ្ណោះ មិនមែនជាសត្វ ជាបុគ្គល ជាខ្លួនប្រាណជាយើង
ជាគេឡើយ ។
៨.សម្មាសមាធិៈ ការតម្កល់ចិត្តត្រូវ គឺធ្វើឲ្យយើងសម្រេចនូវលទ្ធផល ២ យ៉ាងគឺៈ
• វានាំឲ្យមានសុខភាព សេចក្ដីស្ងប់ ភាពសុខសាន្តខាងផ្លូវចិត្ត ផ្លូវកាយ ។
• វាធ្វើឲ្យចិត្តប្រែក្លាយទៅជាឧបករណ៍មួយដែលមានសមត្ថភាពមើលឃើញនូវវត្ថុ
ទាំងឡាយ តាមយថាភូត ។
១.២.ទស្សនៈបដិច្ចសមុប្បាទ
តាមទ្រឹស្ដីនេះ ភាវៈណាមួយដែលកើតឡើងតែឯងដោយគ្មានទំនាក់ទំនង និងភាវៈ
ផ្សេងៗ ទៀតទេ ហើយក៏គ្មានភាវៈណាសំខាន់ជាតិភាវៈណាដែរ។ចំពោះការវិលកើតវិលស្លាប់
របស់ មនុស្ស ទ្រឹស្ដីបដិច្ចសមុប្បបាទបានលើកយករវាងបុព្វហេតុទាំង ១២ ដូចខាង ក្រោម
៖
១. អវិជ្ជា នាំឲ្យកើតសង្ខារ
២. សង្ខារ នាំឲ្យកើតវិញ្ញាណ
៣. វិញ្ញាណ នាំឲ្យកើតនាមរូប
៤. នាមរូប នាំឲ្យកើតអាយតនៈ
៥. អាយតនៈ នាំឲ្យកើតជស្សះ
៦. ជស្សៈ នាំឲ្យកើតវេទនា
៧. វេទនា នាំឲ្យកើតតណ្ហា
៨. តណ្ហា នាំឲ្យឧបទា ( សេចក្ដីជំពាក់ )
៩. ឧបទា នាំឲ្យកើតភព
១០. ភព នាំឲ្យកើតជាតិ
១១.ជាតិ នាំឲ្យកើតជរា
១២.ជរា នាំឲ្យកើតមរណៈ
បើហេតុណាមួយកើតឡើង ហេតុឯទៀតក៏កើតឡើងបន្តបន្ទាប់គ្នា ។ ឧទាហរណ៍ៈ បើមាន
អវិជ្ជា សង្ខារ វិញ្ញាណ និងហេតុផ្សេងៗទៀតកើតមានឡើងបន្តៗគ្នារហូតសល់ជរា និង
មរណៈ ផ្ទុយទៅវិញបើគ្មានអវិជ្ជា អ្វីៗទាំងអស់ គឺរលត់ទាំងអស់ដែរ ដែលហៅថា និរោធៈ ។
១.៣.ទស្សនៈកម្មផល
មនុស្សតែងកើត និងស្លាប់ទៅវិញ ជារឿងធម្មតា បើចង់បំបាត់កំណើត ត្រូវបំបាត់
កម្មផលជា មុនសិន ។ ដូចនេះ កម្មផលជាមូលដ្ឋានសំខាន់បំផុតក្នុងទស្សនៈពុទ្ធនិយម ។
ផលៈ គឺជាផ្លែផ្កាដែលកើតចេញពីអំពើ ឬកម្ម ។ ហើយអំពើល្អ ផលល្អ បើអំពើអាក្រក់
ទទួលផលអាក្រក់ ។ មនុស្សជាអ្នកកសាងកម្ម ហេតុនេះមនុស្សជាអ្នកទទួលនូវផល ។ យោងតាម ទស្សនៈនេះ មនុស្សមានលក្ខណៈល្អ អាក្រក់ ល្ងង់ ឆោត ក្រ ឬ មាន ។ល។ អាស្រ័យដោយ អំពើរបស់ខ្លួននេះឯង ។ ផលនៃកម្មមិនសាបសូន្យឡើយ គ្រាន់តែយូរ ឬឆាប់
តែប៉ុណ្ណោះ ។
កម្មៈ សម្គាល់នូវអំពើផ្សេងៗ ដែលចែកជា ៣ យ៉ាងគឺ ៖
• កុសលកម្មៈ គឺអំពើជាកុសល់
• អកុសលកម្មៈ គឺអំពើអកុសល
• អព្យាក្រឹត្យកម្មៈ គឺអំពើអព្យាក្រឹត្យ
កម្មខ្លះផ្ដល់ភ្លាមៗ ឬ ក្នុងបច្ចុប្បន្នជាតិ ឯកម្មខ្លះផ្ដល់ក្នុងជាតិមុខ ( ជាតិក្រោយ ) ។
ក្នុងលទ្ធិពុទ្ធនិយម ទស្សនៈកម្មផលទាក់ទងទៅនឹងការកើត ស្លាប់របស់សត្វលោកក្នុងវាល-
វដ្ឋសង្សារ ។ លទ្ធិពុទ្ធនិយមកំណត់ថា ភាវៈកើតឡើងដោយខ្លួនឯងតាមក្រឹត្យក្រមធម្មជាតិ ។ ហេតុ ដែលនាំឲ្យកើត ឬ ស្លាប់ គឺខន្ធទាំង ៥ ដែលរួមមានៈ រូបខន្ធ វេទនាខន្ធ សញ្ញាខន្ធ
វិញ្ញាណខន្ធ ។ ភាវៈដែលកើតឡើងហើយរបៀបនេះរមែងមានការប្រែប្រួលធំធាត់ហើយទ្រុឌ
ទ្រោមទៅវិញ ទីបំផុតរលត់ខន្ធទៅវិញ ។ បន្ទាប់មកមានការប៉ះទង្គិចផ្គុំផ្សំគ្នាឡើងជាថ្មីទៀត
( មានជីវិតជាថ្មី ) របៀបនេះរៀងរហូតទៅ ។
តាមរបៀបនេះ គេពោលថា “ ការស្លាប់ គឺពេលដែលមានខន្ធទាំង ៥ ត្រូវរលាយ
ឯការកើត ជាពេលដែលខន្ធទាំង ៥ ផ្គុំគ្នាជាថ្មីឡើងវិញ ”។នៅពេលមនុស្សស្លាប់ទៅខន្ធទាំង
៥ ត្រូវរលាយ ប៉ុន្តែថាមពលនៃជីវិតចាស់តែងមាន ទំនាក់ទំនងទៅនឹងជីវិតថ្មី ដែលហៅថា
កម្មផល “ កម្មផល ” ។ ជីវិតចាស់ និងជីវិតថ្មី មានទំនាក់- ទំនងគ្នាមិនអាចកាត់ផ្ដាច់បាន
ជីវិតថ្មីទទួលចំហាយកម្មផលពីជីវិតចាស់ តែជីវិតថ្មីតែងទទួលការ កសាង និងអប់រំថ្មីៗ
ថែមទៀត ។
១.៤.ទស្សនៈអហិង្សាធម៌
ព្រះទ្រង់ទូន្មានមនុស្សមិនឲ្យមានហិង្សាតាមរយៈសីល ៥ ជាធម៌សម្រាប់ឲ្យមនុស្ស
យកទៅ ប្រតិបត្តិតាមនៅក្នុងជីវិតរស់នៅដូចខាងក្រោម៖
១- ចេតនាវៀរចាកការសម្លាប់សត្វមានជីវិត ។
២- ចេតនាវៀរចាកការកាន់យកទ្រព្យសម្បត្តិរបា់អ្នកដទៃដែលគេមិនបានឲ្យដោយ
កាយ ឬ វាចារ ។
៣- ចេតនាជាហេតុវៀរចាកការប្រព្រឹត្តខុសក្នុងកាមទាំងឡាយ ។
៤- ចេតនាវៀរចាកការពោលពាក្យកុហក ។
៥- វៀរចាកហេតុជាទីតាំងនៃសេចក្ដីប្រមាទ គឺផឹកនូវទឹកស្រវឹងមានសុរានិងមេរ័យ
ជាដើម ដែលជាសត្រូវដល់កុសលធម៌ ។
សម្រាប់ព្រះមហាក្សត្រ និងអ្នកគ្រប់គ្រងប្រទេស ដើម្បីសម្រេចបាននូវអហិង្សាធម៌
ត្រូវតែ ប្រកបដោយតស្សពិធរាជធម៌ ឬធម៌ ១០ ប្រការគឺ ទាន សីល បរិច្ចាគ អាជ្ជវៈ
មទ្ទវៈ តបៈ អកោធៈ អវិហង្ស ខន្តី និងអវិរោធនៈ ។ ទស្សពិធរាជធម៌ទាំង ១០នេះ កាលបើស្ដេច ឬអ្នកដឹកនាំប្រទេសលើ ពិភពលោកកាន់យកឲ្យបានគ្រប់គ្នានោះ ប្រទេស
ជាតិនឹងមានសន្តិភាព គ្មានការកាប់សម្លាប់ និង មានសង្គ្រាមនៅក្នុងប្រទេសឡើយ រាស្ត្ររស់
នៅប្រដោយសេចក្ដីសុខ ប្រទេសជិតខាងក៏មិនហ៊ាន មើយងាយ មានតែគោរពកោតខ្លាច
ជាក់ជាមិនខាន ។
១.៥.ទស្សនៈព្រហ្មវិហាធម៌
ព្រហ្មវិហាធម៌ សំដៅលើគោលនៃការប្រព្រឹត្តដែលប្រសើរបរិសុទ្ធ ជាទីអាស្រ័យ
របស់ព្រហ្ម ពោលគឺព្រះព្រហ្មលោកនោះឯង។ ព្រហ្មវិហាធម៌មាន ៤ គឺ៖
១- មេត្តា មានចិត្តស្រលាញ់ ចង់ឲ្យគេបានសុខ
២- ករុណា ការមានចិត្តអាណិតអាសូរ សង្គ្រោះគេឲ្យរួចចាកផុតបានសុខ
៣- មុទិតា ការត្រេកអរពេលដែលគេបានសុខ
៤- ឧបេក្ខា ការដាក់ចិត្តជាកណ្ដាល មិនលុះក្នុងអគតិធម៌ ។
២-ជំនឿ
២.១. ទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណី
ក្នុងពិធីបុណ្យផ្សេងៗ គេតែងនាំគ្នាគោរពព្រះពុទ្ធជាធំ គោរពព្រះសង្ឃ សូត្រធម៌
ស្ដាប់តែ ពុទ្ធឱវាទ ខំតម្កល់ចិត្តឲ្យបរិសុទ្ធ ប្រកាន់នូវសីលជានិច្ចមានសីល ៥ សីល ៨ និង
សីល ១០ ខំសន្សំ កុសលផលបុណ្យ មានសទ្ធាជ្រៈថ្លា បរិច្ចាគទានជាដើម ។ ដោយមាន
ជំនឿថា នៅពេលមានមនុស្ស ស្លាប់ទៅ ព្រលឹងឥតស្លាប់ ហើយព្រលឹងគឺជាសារធាតុដែល
មិនចេះបាត់បង់ ហើយមនុស្សតែងតែ វិលកើត វិលស្លាប់ក្នុងវដ្ដសង្សារ នៅពេលមិនទាន់ផុត
កម្ម ។ ចំហាយនៃកម្មចាស់ ឬ ចំហាយនៃខន្ធ តែងជួបនឹងធាតុផ្សំ បង្កើតបាននូវរាងកាយ
សារជាថ្មី ពោលគឺជីវិតថ្មី រួចតែងតែទទួលនូវចំហាយនៃ កម្មចាស់ហៅថា អំពើរបស់កម្ម
ចាស់ ។ ជីវិតចាស់ និងជីវិតថ្មីដូចគ្នាផង ខុសគ្នាផង ដូចគ្នាត្រង់ជីវិត ថ្មី ត្រូវរងនូវអំពើ
ចាស់ ផលចាស់ខុសគ្នា ត្រង់ជីវិតថ្មីមានសកម្មភាព មានការអប់រំថ្មី មានផលកម្មថ្មីផលកម្ម
ពៀរវេរា ដែលមនុស្សកំពុងទទួល ហៅថា “ វាសនា ” ។( )
២.២.ពិធីបុណ្យតាមបែបពុទ្ធសាសនាសុទ្ធសាធ
ពីធីបុណ្យបែបពុទ្ធសាសនាសុទ្ធសាធមានដូចជា បុណ្យចូលវស្សា បុណ្យពិសាខ
បូជាមាន បូជា កថិនទាន បុណ្យផ្កា បុណ្យបច្ច័យបួន ឆាកមហាបង្សកូល បុណ្យទេសនា
មហាជាតក បុណ្យបំបួសនាគ…។
២.៣.ពិធីបុណ្យមានលក្ខណៈចម្រុះ
ពីធីទាំងនេះរួមមានដូចជា បុណ្យចម្រើនព្រះបាបវត្ត ពិធីច្រត់ព្រះនង្គ័ល ពិធីបង្សុកូល ពិធី
សូត្រមន្តរំដោះកម្មផល បុណ្យភ្ជំបិណ្ឌ ពិធីបូជាសព ពិធីដង្ហែសព បុណ្យចូលឆ្នាំខ្មែរជាដើម។

ផ្នែកទី ៥
ការអភិវឌ្ឍន៍សង្គមតាមមាគ៌ាព្រះពុទ្ធសាសនា

ខេមរជនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា បានទទួលផលអំពីព្រះពុទ្ធសាសនាជាច្រើនយ៉ាង ដូចសេចក្ដី
ដែលត្រូវសម្ដែងតទៅនេះ ៖
១.ការអប់រំផ្លូវចិត្តតាមរយៈព្រះពុទ្ធសាសនា
ព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនាចង្អុលបង្ហាញប្រាប់អំពីហេតុ និងផល ព្រមទាំងណែ
នាំអប់រំ អោយសត្វលោកដើរនៅក្នុងផ្លូវត្រូវ គឺផ្លូវនៃសេចក្ដីសុខចម្រើនដែលសត្វលោកខ្លួន
ឯងប្រថ្នាចង់ បានព្រះពុទ្ធសាសនា គឺជាផែនទីនៃជីវិតសត្វលោកឯការប្រព្រឹត្តរបស់សត្វលោក
គឺជាការ ដើរផ្លូវ ។
ព្រះពុទ្ធសាសនាបានបង្ហាញប្រាប់ផ្លូវនៃសេចក្ដីសុខមាន ៣ ប្រការគឺការមិនធ្វើនូវ
អំពើ អាក្រក់ទាំងពួង ១ ការបំពេញនូវសេចក្ដីល្អ ១ និងការសម្អាតចិត្តខ្ឡួនអោយ
បានស្អាតផូរផង់ ១ ។
១.១.ការមិនធ្វើនូវអំពើអាក្រក់ទាំងពួង
ការមិនធ្វើនូវអំពើអាក្រក់ទាំងពួង សំខាន់បំផុតគឺការមិនបៀតបៀនអ្នកដទៃ សេចក្ដី
សុខ ដែលកើតមកពីការមិនបៀតបៀនអ្នកដទៃ ជាសេចក្ដីសុខដ៏ធំទូលំទូលាយ និងជាគ្រឹះនៃ
សេចក្ដី សុខថ្នាកខ្ពស់ទៀតផង ។
មនុស្សយើងជាទូទៅកាលដែលស្វែងរកនូវសេចក្ដីសុខសម្រាប់ខ្លួនរមែងស្វែងរកនូវ
វត្ថុ ដែលខ្លួនពេញចិត្ត វត្ថុដែលខ្លួនស្រលាញប្រាថ្នាចង់បាន ដោយរួមប្រមូលនូវវត្ថុទាំងអស់
មក វាស្ថិត នៅក្នុង ៥ ចំណុច ៖
១.រូបជាទីពេញចិត្តសម្រាប់ប៉ះនិងភ្នែក
២.សម្លេងជាទីពេញចិត្តសម្រាប់ប៉ះនឹងត្រចៀក
៣.ក្លិនជាទីពេញចិត្តសម្រាប់ប៉ះនឹងច្រមុះ
៤.រសជាទីបេញចិត្តសម្រាប់ប៉ះនឹងអណ្ដាត
៥.ផោដ្ឋព្វៈជាទីពេញចិត្តសម្រាប់នឹងកាយ ។
ព្រោះហេតុតែសេចក្ដីត្រូវការនូវវត្ថុបំណង ដែលមាននូវចំណុចជាទិពេញចិត្ត ៥នេះ
មនុស្ស យើងក៏ចូលដល់ការបៀតបៀនអ្នកដទៃ ដើម្បីដណ្ដើមយកនូវអ្វីៗដែលខ្លួនឯងពេញចិត្ត
។
ការបៀតបៀនអ្នកដទៃ វាកើតមកអំពីចិត្តដែលប្រាសចាកនូវសម្បជញ្ញៈ ចិត្តឥត
មេត្តា ចិត្ត មិនមាននូវសេចក្ដីសុខស្ងប់ ព្រោះហេតុតែចិត្តមានសភាពវរវឹកជាទុក្ខយ៉ាងនេះ
ហើយ ទើបបានជា បញ្ចេញនូវសកម្មភាពធ្វើអោយអ្នកដទៃមានសេចក្ដីទុក្ខផងធ្វើអោយសង្គម
វឹកវរមិនមាននូវសេចក្ដី សុខស្ងប់ផង ។ ដើម្បីការមិនបៀតបៀនអ្នកដទៃមនុស្ស យើងត្រូវតែ
អប់រំចម្រើននូវធម៌មេត្តា អោយមានចិត្ត ដែលគេតែងហៅថា “ មនុស្សមានធម៌ក្នុងខ្លួន ”តាម
ពិតចិត្តដែលមានមេត្តា ជាចិត្ត មាននូវសេចក្ដីសុខ មនុស្សយើងត្រូវចេះស្វែងរកសេចក្ដីសុខ
ពីក្នុងចិត្តរបស់ខ្លួនឯងផង កុំចេះតែ ស្វែងរកសេចក្ដីសុខពីវត្ថុខាងក្រៅនោះ ព្រោះកាលបើមាន
សេចក្ដីសុខខាងក្រៅហើយ ក៏ព្រមអោយ អ្នកដទៃបានសេចក្ដីសុខផងដែរ បែបនេះសង្គមជាតិ
ក៏រមែងមានសេចក្ដីសុខស្ងប់ជាពិតប្រាកដ ។
ទឹកចិត្តមេត្តា គឺប្រាថ្នាអោយអ្នកដទៃបានសុខបានចម្រើនកើនប្រយោជន៍ដោយមាន
ខ្លួន ឯងជាឧបមា នៅពេលដែលនឹកគិតទៅរកបុគ្គលណា មេត្តាកើតឡើងអោយបុគ្គលនោះ
ទទួលបាន សេចក្ដីសុខ អប់រំចិត្តយ៉ាងនេះ ហ្វឹកហាត់គំនិតយ៉ាងនេះ រឿយៗជាប្រក្រតីទោះជា
នៅក្នុងផ្ទះក្ដី ទៅណាមកណាក្ដី “ សូមអោយអ្នកដទៃបានសេចក្ដីសុខ ” ។
ការមិនធ្វើនូវអំពើអាក្រក់ទាំងពួងព្រោះមកអំពីមានសេចក្ដីសុខនៅក្នុងចិត្តសេចក្ដីនេះ
មាន ជាតិជាកុសល ជាសេចក្ដីដែលប្រាសចាកគំនុំគុំគួន ប្រាសចាកការច្រណែន ប្រាសចាក
ការបៀត បៀន និងប្រាសចាកគ្រឿងសៅហ្មងរបស់ចិត្តផ្សេងៗទៀត ។
មនុស្សយើងម្នាក់ៗ រមែងមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងអ្នកដទៃ ដូចជាមាតាបិតា និង
បងប្អូន ជាដើម កាលណាបើយើងប្រព្រឹត្តនូវអំពើឆ្គាំឆ្គង ជាអំពើដែលមនុស្សនៅក្នុងសង្គមតិះ
ដៀលនោះ ឈ្មោះថា យើងបៀតបៀនដល់មាតាបិតា និងបងប្អូនរបស់យើងយ៉ងពិតព្រោះធ្វើ
អោយមាតាបិតា និងបងប្អូនជាដើមនោះ មានទុក្ខផ្លូវចិត្តដោយខ្មាសអ្នកដទៃ ដូច្នេះហើយ
បានជាអ្នកដែលមាននូវ មេត្តាធម៌ក្នុងខ្លួន មុននឹងធ្វើនូវអំពើអ្វីៗ តែងគិតពិចារណាដោយ
ល្អិតល្អន់ មិនអោយអ្នកដទៃមាន សេចក្ដីទុក្ខព្រោះអំពើរបស់ខ្លួនឡើយ ។
ភរិយា និងស្វាមីជួបគ្នាថ្មីថ្មោង ច្រើនដោយសេចក្ដីស្រលាញ់តាមបែបគិលេសក្នុងចិត្ត លុះ ដល់សេចក្ដីស្រលាញ់តាមបែប
គិលេសក្នុងចិត្តនោះមានការថយចុះ តែបើមានមេត្តាចូលមកជំនួស ភរិយា និងស្វាមីនោះ
រមែងរួមរស់ជាមួយគ្នាដោយសុខសាន្ត មិនមាន ការទាស់ទែងបែកបាក់គ្នា ឡើយ ។
មេត្តានាំអោយមនុស្សយើងមានសុជីវធម៌ និងសីលធម៌ក្នុងការរស់នៅ ធ្វើអ្វីតែងគិត
ក្រែង អ្នកដទៃមានសេចក្ដីទុក្ខលំបាកដោយសារខ្លួន មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះមេត្តានាំអោយមនុស្ស
យើងមាន ចិត្តរីករាយក្នុងការជួយអ្នកដទៃទៀតផង ។
កាលដែលចិត្តមិនទាន់មានការអប់រំ មិនទាន់ចម្រើនដោយអរិយធម៌ចិត្តចេះត្រេកអរ
តែពី ខាងបាននូវទ្រព្យសម្បត្តិផ្សេងៗ ចេះរីករាយក្នុងការទទួលយក តែមិនចេះត្រេកអររីក
រាយក្នុងការ អស់ ព្រោះអោយដល់អ្នកដទៃឡើយ លុះដល់ចិត្តបានទទួលការអប់រំបានចម្រើន
ប្រកបទៅដោយ អរិយធម៌ ចិត្តក៏ចេះត្រេកអរ រីករាយក្នុងការបរិច្ចាគ ជួយសង្គ្រោះដល់អ្នក
ដទៃផង មិនមែនចេះតែ ត្រេកអរតែពីខាងបានប៉ុណ្ណោះឡើយ ។
មាតាបិតាប្រាថ្នាប្រយោជន៍ដល់កូនប្រុសស្រី ធ្វើការងារបំពេញតួនាទីរបស់ខ្លួន
សង្គ្រោះ ដល់កូនប្រុសស្រី លុះបានឃើញកូនប្រុសស្រីមានសេចក្ដីសុខ មាតាបិតាក៏មាន
ចិត្តជាសុខ ។ដូចនេះនៅក្នុងលោកនេះមិនមែនមានតែសុខព្រោះការបាននូវវត្ថុទាំងពួងនោះទេ
គឺពិតជាសេចក្ដីសុខ ព្រោះការបរិច្ចាគនូវវត្ថុទាំងពួងផងដែរ ដែលជាសេចក្ដីសុខតាម
ផ្លូវចិត្តប្រកបដោយមេត្តាធម៌ និង សេចក្ដីសុខផ្សេងៗទៀតតាមរយៈនៃការអប់រំចម្រើន
នូវកុសលធម៌ទាំងពួង ។
សូមមនុស្សទាំងឡាយក្រងនូវកុសលធម៌ ដើម្បីអោយខ្លួនបានទៅជាមនុស្ស
ដ៏ល្អដូចជាអ្នក ក្រងផ្កាបានរើសយកផ្កាដែលល្អៗមកក្រង សម្រេចបានទៅជាភួងមាលា
ដ៏ល្អយ៉ាងនោះឯង ។
សូមមនុស្សទាំងឡាយ ស្វែងរកសេចក្ដីសុខពីក្នុងចិត្តរបស់ខ្លួនអោយបានច្រើន
សូមចេះ ត្រេកអរនឹងអំពើល្អរបស់ខ្លួន សូមកុំបៀតបៀនសត្វដទៃ និងសូមកុំធ្វើនូវបាបទាំង
ពួងឡើយ ។
១.២.ការបំពេញនូវសេចក្ដីល្អ
ការមិនធ្វើនូវអំពើអាក្រក់ទាំងពួង ប្រៀបដូចជាការងូតទឹកសម្អាតកាយឯការបំពេញ
នូវ សេចក្ដីល្អ ប្រៀបដូចជាការស្លៀកពាក់ និងប្រដាប់តាក់តែងកាយដោយអលង្ការ ។
ការបំពេញនូវសេចក្ដីល្អ គឺជាការបំពេញនូវតួនាទី ហើយការបំពេញនូវតួនាទី ធ្វើ
ឲ្យជីវិត មានគុណតម្លៃ ។
មនុស្សយើងម្នាក់ៗមានតួនាទីច្រើនយ៉ាង គឺតួនាទីជាមនុស្ស តួនាទីជាបុត្រធីតា
តួនាទីជា ភរិយា ឬជាស្វាមី តួនាទីជាមិត្ត តួនាទីជាមាតាបិតា តួនាទីជាបព្វជិត ។ល។ កិច្ច
ការក្នុងតួនាទីដែល ត្រូវបំពេញយ៉ាងណានោះ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់ត្រាស់សម្ដែងប្រាប់សព្វ
គ្រប់ទាំងអស់ ដូច្នេះដើម្បី បំពេញនូវតួនាទីរបស់ខ្លួនឈានឆ្ពោះទៅរកសេចក្ដីសុខមនុស្ស
គ្រប់រូបត្រូវសិក្សាព្រះធម៌ដែលជាពាក្យទូន្មានរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធជាប្រយោជន៍ដើម្បីការយល់
ត្រូវចំពោះការងារដែលត្រូវធ្វើ និង ដើម្បីតម្កល់ខ្លួនក្នុងតួនាទីដ៏ប្រពៃ ដែលជាមុខនាទី
របស់ខ្លួនពិតៗ ។
គុណតម្លៃរបស់មនុស្សនៅត្រង់ការបំពេញតួនាទី មនុស្សយើងមានជីវិតថ្លៃថ្នូរ ព្រោះ
ធ្វើការតាមតួនាទីបានពេញលេញល្អបរិបូណ៍ មនុស្សដែលមិនបំពេញតួនាទីក៏រមែងជា មនុស្ស
មិន មានតម្លៃ ដូច្នេះមនុស្សគ្រប់គ្នាត្រូវតែយកចិត្តទុកដាក់ក្នុងតួនាទី មិនបានធ្វើការងារមនុស្ស
ស្លាប់ ក៏លែងបានធ្វើការងារអ្វីទាំងអស់ យ៉ាងណាមិញមនុស្សដែលមិនបានបំពេញនូវតួនាទី
របស់ខ្លួន ក៏ ដូចជាមនុស្សខ្ចិលដេកលក់ មនុស្សឈឺ និងមនុស្សស្លាប់យ៉ាងដូច្នោះដែរ ឬ
ហៅថា “ ស្លាប់ទាំងរស់ ស្អុយទាំងស្រស់ ” ។មនុស្សយើងត្រូវតែព្យាយាមធ្វើសេចក្ដីល្អ
អោយអស់ពីសមត្ថភាព បំពេញតួនាទីអោយបាន ពេញលេញបរិបូណ៍ ដើម្បីពូននូវគុណ
តម្លៃនៃជីវិត អោយជាមនុស្សល្អ ជាមាតាបិតាល្អ ជាកូនល្អ ជាគ្រូល្អ ជាសិស្សល្អ ជាភរិយា
ស្វាមីល្អ ជាមិត្តល្អ ជាចៅហ្វាយនាយល្អ ជាអ្នកបម្រើការល្អ ជាពុទ្ធបរិស័ទល្អ ជាប្រជាពលរដ្ឋ
ល្អ និងអោយមនុស្សមានតម្លៃសម្រាប់សាសនា សម្រាប់សង្គម ជាតិ ។
ពុទ្ធសានិកជនដែលល្អ គឺជាអ្នកដែលបានបំពេញតួនាទីយ៉ាងខ្ជាប់ខ្ជួន ចំពោះបព្វជិត
ត្រូវតែ បំពេញនូវគន្ថធុរៈ និង វិបស្សនាធុរៈ ព្រមដោយការពន្យល់ប្រាប់អំពីព្រះពុទ្ធសាសនា
ដល់ឧបាសក និងឧបាសិកាទៀតផង ចំណែកគ្រហស្ថជាឧបាសក ជាឧបាសិកាត្រូវខ្វល់ខ្វាយ
បំពេញកិច្ចការទំនុកបម្រុងព្រះសាសនាដោយម៉ឺងម៉ាត់មកវត្តដើម្បីជួយកិច្ចការរបស់វត្តអោយ
បានពេញដៃពេញ ជើង ធ្វើការដោយចិត្តស្មោះត្រង់ ត្រូវកសាងខ្លួនអោយទៅជា ធនធានដ៏
សំខាន់នៅក្នុងក្របខ័ណ ព្រះពុទ្ធសាសនា។
កូនជាមនុស្សមានតម្លៃរបស់ឪពុកម្ដាយ គឺកូនដែលធ្វើអោយឪពុកម្ដាយសប្បាយ
ចិត្តជាកូនដែលឪពុកម្ដាយស្រលាញ់ដោយក្ដីសង្ឃឹម ព្រោះខ្លួនជាកូនបានបំពេញតួនាទីល្អ ។
អ្នកណាជាមនុស្សដែលឆ្លាត រៀនល្អ រៀនពូកែ ធ្វើប្រយោជន៍អោយដល់ប្រទេស
ជាតិ ធ្វើ អោយលោកគ្រូអ្នកគ្រូសប្បាយចិត្ត រីករាយដោយបានគិតឃើញថា អាត្មាអញបាន
ផលិតមនុស្ស អោយមានប្រយោជន៍ដល់ប្រទេសជាតិ អ្នកនោះឯងជាសិស្សដែលមានគុណ
តម្លៃដ៏ថ្លៃប្រពៃរបស់ សាលារៀន ។មិត្តដែលមានគុណតម្លៃល្អ គឺជាមិត្តដែលនាំមិត្តអោយ
រួតផុតពីនរក និងសេចក្ដីក្ដៅក្រហាយ ផ្សេងៗ ជួយការពារមិត្តអោយរួចផុតពីអន្តរាយ ណែនាំ
មិត្ត ដាស់តឿនមិត្ត បបួលមិត្តមករក គុណធម៌ អោយមិត្តស្ដាប់ធម៌ដែលជាគ្រឿងអប់រំចិត្ត ។
ម្យ៉ាងទៀត មនុស្សដែលមានតម្លៃគឺមនុស្សដែលពឹងបានដំបូលផ្ទះមានតម្លៃព្រោះធ្វើអោយ
យើងពឹងបាន ដោយបិតបាំងនូវកម្ដៅថ្ងៃ និងទឹកភ្លៀងជាដើម ទោះជាអ្វីៗទៀតក៏ដោយ
អោយតែជា ទីពឹងបានគឺសុទ្ធតែជារបស់មានតម្លៃទាំងអស់ ។
១.៣.ការសម្អាតចិត្តរបស់ខ្លួនអោយបានស្អាត
ការមិនធ្វើនូវបាបទាំងពួង ប្រៀបដូចអ្នកឈឺវៀរចំណីទាស់ ការបំពេញនូវសេចក្ដីល្អ
ប្រៀប ដូចអ្នកឈឺបរិភោកអាហាបំប៉នសុខភាព ឯការសម្អាតចិត្តរបស់ខ្លួនអោយបានស្អាត ប្រៀបដូចអ្នក ឈឺលេបថ្នាំកម្ចាត់បង់នូវរោគអោយបានជាសះស្បើយ ។
ការសម្អាតចិត្តអោយស្អាត អាស្រ័យដោយបញ្ញាយល់ដឹងរបស់អំពើការយល់ដឹង
នៃជីវិត បញ្ញាធ្វើចិត្តកម្ចាត់បង់នូវគ្រឿងសៅហ្មងជាទុក្ខរបស់ចិត្ត ដូច្នេះក្នុងជីវិតរាល់ថ្ងៃត្រូវ
អប់រំចម្រើននូវ បញ្ញា ។
ការពិតនៃជីវិត គឺរមែងមានលាភ រមែងអត់លាភ រមែងមានយស រមែងអត់យស រមែងមាន គេសរសើរ រមែងមានគេនិន្ទា រមែងមានសុខ រមែងមានទុក្ខជាធម្មតា តែព្រោះមិន
ដឹងការពិតនៃ ជីវិត ចិត្តក៏រមែងចម្រើនទៅដោយគ្រឿងសៅហ្មង ។
ការសិក្សាអំពីសេចក្ដីពិតនៃជីវិតដោយយោនិសោមនសិការ ជាហេតុនាំឲ្យចម្រើន នូវបញ្ញា ស្មារតី ។​ យោនិសោមនសិការ គឺឆ្លាតក្នុងការពិចារណា បានដល់ការពិចារណារក
ហេតុនៃអ្វីៗ ដែល កើតឡើង ព្រោះអ្វីៗដែលបានកើតឡើងក្នុងជីវិត សុទ្ធតែត្រឹមត្រូវពិតទៅ
តាមហេតុ ។
ហេតុផលជាច្បាប់ធម្មជាតិ ជាការពិតនៃជីវិត ជាសច្ចធម៌ ជាធម្មៈសម្រាប់សិក្សា
ដូច្នេះ ហើយ យើងត្រូវកែប្រែពីការញាប់ញ័រចំពោះសេចក្ដីនៃជីវិត ត្រឡប់មកជាការសិក្សា
អប់រំចម្រើន ប្រាជ្ញាស្មារតីក្នុងសេចក្ដីពិតក្នុងជីវិតវិញ ។
នៅពេលបានលាភបានយស ក៏ប្រើលាភយសនោះឲ្យបានសម្រេចជាប្រយោជន៍
ដល់ខ្លួន ឯង និងអ្នកដទៃ បានពាក្យសរសើរក៏មានស្មារតី មិនស្រវឹងវង្វេងហើយក៏មានកម្លាំង
ចិត្តប្រព្រឹត្ត ការងារជាប្រយោជន៍តទៅទៀត បានសុខហើយក៏រក្សានូវហេតុនៃសេចក្ដីសុខនោះ
និងចែកចាយ សេចក្ដីសុខឲ្យទូលំទូលាយដល់អ្នកដទៃផងទៀត តែបើអត់លាភឬវិនាសទ្រព្យ
អត់យស ឬអស់ យស និន្ទាទុក្ខមកដល់ ត្រូវកំណត់ដឹងថា នេះជាការពិតនៃជីវិត ហើយត្រូវ
សិក្សាដោយ យោនិ- សោនសិការ ឲ្យសម្រេចបាននូវប្រយោជន៍ដ៏សំខាន់មកវិញ កាលណា
បើអប់រំបានយ៉ាងនេះ អ្វីៗ ដែលបានមកដល់ជីវិត សុទ្ធតែញ៉ាំងប្រយោជន៍ឲ្យសម្រេចបានទាំង
អស់ដូច្នេះជីវិតមានតែការ ចម្រើនដោយប្រយោជន៍ ។
សេចក្ដីស្រលាញ់ដោយឆន្ទរាគៈជាហេតុនៃសេចក្ដីទុក្ខប៉ុន្តែមានមនុស្សច្រើននាក់យល់
ថា សេចក្ដីស្រលាញ់បែបនេះ ជាហេតុនៃសេចក្ដីសុខនឹងនាំឲ្យជីវិតមានន័យទៅវិញ បើវត្ថុ
ដែលជាទី ស្រលាញ់មានការវិនាសទៅ គេក៏មានសេចក្ដីទុក្ខសោកដែរ តែនេះគេយល់ថា
ទុក្ខសោករបស់គេ កើតឡើង ព្រោះហេតុតែវត្ថុនោះឯងមានការវិនាសទៅតែប៉ុណ្ណោះ ដោយ
គេពុំបានឃើញតាមសេចក្ដីពិតថាការស្រលាញ់ដោយឆន្ទរាគៈនេះជាហេតុនៃសេចក្ដីទុក្ខសោក
ឡើយ ។នៅពេលដែលបាត់បង់អ្វីៗដែលជាទីស្រលាញ់ពេញចិត្ត សត្វលោករមែងតែងមាន
សេចក្ដី ទុក្ខសោក នេះជាការបាត់បង់សេចក្ដីតាមផ្លូវចិត្ត ។ សត្វលោកពុំបានឃើញទោស ចំពោះរបស់ ដែលជាទីស្រលាញ់ឡើយ សត្វលោកខំប្រឹងស្វែងនូវអ្វីៗដែលបានបាត់ទៅនោះ
ដោយប្រើគ្រប់ មធ្យោបាយរហូតធ្វើនូវអំពើទុច្ចរឹតទៀតផង នេះព្រោះសត្វលោកយល់ថា
សេចក្ដីសុខរបស់ខ្លួនវា ស្ថិតនៅក្នុងរបស់ដែលបាត់បង់នោះឯង ។
សត្វលោកដែលមិនបានសិក្សាអំពីការពិតនៃជីវិត រមែងញាប់ញ័រដូចត្រីនៅក្នុងទី
ដែលមាន ទឹកតិច សត្វលោកផ្ញើសេចក្ដីសុខរបស់ខ្លួនតែជាមួយនឹងរបស់ខាងក្រៅ ម្លោះហើយ
ចិត្តរបស់សត្វ លោកត្រូវសៅហ្មងជានិច្ចដោយឆន្ទរាគៈ ទាំងដែលសៅហ្មង ព្រោះការមិនបាន
ឃើញទោសនៃឆន្ទរាគៈទៀតផង។ការសិក្សាអំពីសេចក្ដីពិតនៃជីវិតកំណត់ដឹងចំពោះរបស់ដែល
មិនទៀងរមែងនាំឲ្យឃើញទោសនៃឆន្ទរាគៈដែលជាហេតុនៃសេចក្ដីទុក្ខនិងនាំឲ្យចិត្តស្អាតផូរផង់
មានភាពភ្លឺស្វាង ។
ការពិតនៃជីវិតជាច្បាប់ហេតុផល ផលរមែងប្រព្រឹត្តទៅតាមហេតុ ដូច្នេះកិច្ចរបស់
បញ្ញាក្រៅ អំពីការធ្វើចិត្តឲ្យស្អាតផូរផង់នោះ បញ្ញានៅមានកិច្ចសាងហេតុនៃសេចក្ដី
សុខក្នុងជីវិតបានយ៉ាង សម្បូណ៍ទៀតផង ព្រោះបញ្ញាបានយល់អំពីហេតុនៃធម្មជាតិ ។
ដូច្នេះសរុបមក ការមិនធ្វើអំពើអាក្រក់ទាំងពួង បានផ្ដល់ឱកាសដល់ការបំពេញ
សេចក្ដីល្អ ឯការបំពេញសេចក្ដីមានឧបការៈដល់ការសម្អាតចិត្តរបស់ខ្លួន ជាទីបំផុតនៃព្រហ្ម
ចរិយធម៌ទាំងបី មុខនេះ គឺចិត្តស្អាតផូរផង់នឹងឯង ចិត្តស្អាតផូរផង់មានប្រយោជន៍ដល់ការឈ្នះ
អស់នូវទុក្ខទាំងពួង ទាំងឡាយ ។
២.ការអភិវឌ្ឍសង្គមតាមរយៈព្រះពុទ្ធសាសនា
២.១.ព្រះពុទ្ធសាសនា និងអក្សរសាស្ត្រខ្មែរ
បណ្ឌិត សុងស៊ីវ អ្នកប្រាជ្ញខ្មែរមួយរូបបានអះអាងនៅក្នុងសៀវភៅឈ្មោះ ព្រះពុទ្ធ
សាសនា និងវិទ្យាសាស្ត្រ ថាព្រះពុទ្ធសាសនាជាអ្នកច្នៃអក្សរសាស្ត្រខ្មែរអោយក្លាយជាអក្សរ
សាស្ត្រពេញ លេញឡើងពោលគឺអោយប្រកបនូវអង្គ ៣ គឺ សូរសាស្ត្រ រូបសាស្ត្រ និងយន្ត
សាស្ត្រ (ក្បួនវក្យស័ព្ទ និយាយពីន័យរបស់ពាក្យ និងការប្រែប្រួលពាក្យ) ។
សង្គមខ្មែរទាំងមូលបានទទួលស្គាល់ថាបុគ្គលទាំងឡាយណាបានសិក្សាផ្នែកព្រះពុទ្ធសាសនា
មានសាលាពុទ្ធិកសិក្សាជាដើមនោះ រមែងជាបុគ្គលដែលមានការយល់ដឹងទូលំទូលាយនូវពាក្យ
ពេចន៍ និងបច្ចេកស័ព្ទខ្មែរបានល្អទាំងផ្នែកវេយ្យាករណ៍ និងវក្យសព្ទជាពិសេសបច្ចេកសព្ទ ។
អស់រយៈកាលរាប់រយពាន់ឆ្នាំនៅខណៈ ដែលប្រទេសកម្ពុជាមិនមានសាលាអក្សរ
សាស្ត្រ វត្តអារាមមានតួនាទីជាសាលារៀនសម្រាប់ខេមរបុត្រនិងជាកន្លែងរស់នៅរបស់
កូនខ្មែរ ដោយវត្ត អារាមបានផ្ដល់ទាំងការបង្រៀន កន្លែងស្នាក់នៅ អាហារ និងឧបត្ថម្ភ
ទាំងសិក្ខូបករណ៍ទៀតផង ។ សិស្សទាំងឡាយត្រូវរៀនទាំងអក្សរសាស្ត្រ ទាំងគណិតសាស្ត្រ
ក្បួនច្បាប់ផ្សេង ដូចជាច្បាប់ក្រម ច្បាប់ទម្លាប់ ពង្សាវតារ មនុស្សធម៌ សីលធម៌ ប្រវត្តិសាស្ត្រ
និងអារ្យធម៌ជាតិជាដើម ។ អ្នកខ្លះដែល ទទួលបានការអប់រមច្រើនហើយរកសាងផ្នួស និង
បន្តការសិក្សាវិជ្ជាខ្ពង់ខ្ពស់ផ្សេងៗទៀត ដូចជា ភាសាបាលី សំស្ត្រឹត ក្បួនច្បាប់ ផ្នែកព្រះពុទ្ធ
សាសនា រៀនធ្វើជាកវី និពន្ធតែងអត្ថបទ តែងកាព្យ និងភាសាបរទេសផង ។
ប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរបានបង្ហាញ ចាប់តាំងរជ្ជកាលនៃព្រះបាទស្រីន្ទ្រវរ្ម័ន (ព.ស
១៨៣៩-គ.ស ១១៩៦) ដោយសារប្រទេសខ្មែរមានទំនាស់ផ្ទៃក្នុង ជាពិសេសការដណ្ដើម
អំណាចជាមូលហេតុ ធ្វើឲ្យក្បួនច្បាប់ គម្ពីរដីការផ្សេងៗបានបាត់បង់ជាលំដាប់នាំអោយ
ប្រទេសជាតិធ្លាក់ចុះក្នុងឱនភាព ជាបន្តបន្ទាប់ ហើយការទាំងនេះធ្វើអោយប្រទេសជិតខាង
មានឱកាសគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការបៀត បៀនប្រទេស ដែលធ្លាប់មានអរិយធម៌រុងរឿងមួយនេះ
បានជោគជ័យតាមប្រាថ្នា ។ អស់រយៈពេល ជាច្រើនសម័យកាល ព្រះពុទ្ធសាសនាបាន
បំពេញតួនាទីរបស់ខ្លួនកាន់តែសំខាន់ទៅៗក្នុងការ ថែ រក្សាអក្សរសាស្ត្រ ជាតិលុះដល់សម័យ
ដែលប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតនៅក្រោមអាណានិគមបារាំង អក្សរ- សាស្ត្រខ្មែរគ្មានទីណាមួយមាន
សុវត្ថិភាពដើម្បីរក្សានូវអាយុជីវិតរបស់ខ្លួនឡើយត្បិតអក្សរសាស្ត្រខ្មែរត្រូវបានពួកអាណាព្យា
បាលទាមទារអោយលុបបំបាត់ ហើយត្រូវជំនួសដោយអក្សរបារាំងវិញ ។សំណេរនៅក្នុងគម្ពីរ
ផ្សេងៗនៃព្រះពុទ្ថសាសនា គឺជាហេតុផលដ៏មានឥទ្ធិពលតែ មួយគត់ដែលអ្នក ដឹកនាំខ្មែរ
អាចប្រើ ដើម្បីតវ៉ាជាមួយពួកអាណាព្យាបាលក្នុងការមិនព្រមបោះបង់ ចោលអក្សរសាស្ត្រ ជាតិខ្លួន ។ សព្វថ្ងៃនេះ ប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជាក្រោម ប្រសិនបើគេត្រូវការចេះអក្សរខ្មែរ គេត្រូវ
តែទៅ សាងផ្នួស ឬរៀននៅឯវត្តដោយមានព្រះសង្ឃជាគ្រូ ។លុះពេលប្រទេសជាតិមានភាព
រឹងមាំគ្រាន់ បើ កាលណានោះអក្សរសាស្ត្រខ្មែរដែលត្រូវបានផ្សាំនិងសាបព្រួសនៅក្នុងវត្តបាន
រីកសាយភាយ នៅក្នុងសង្គមវិញ ។
២.២.ព្រះពុទ្ធសាសនា សង្គមកិច្ច និងការងារ
ខាងផ្នែកសង្គមកិច្ច និងការងារ វត្តអារាមនានាបានក្លាយជាកន្លែងសម្រាប់អាស្រ័យ
នៅនៃ ពួកអ្នកបួស កុមារ និងយុវជនភាគច្រើនជាកូនអ្នកស្រែចំការខ្សត់ខ្សោយធនធាន
ដើម្បីសិក្សារៀន សូត្រយកចំណេះវិជ្ជា ។ កុមារ និងយុវជនខ្លះថែមទាំងស្ថិតនៅក្នុងបន្ទុក
របស់ព្រះសង្ឃទាំងស្រុងគឺ ទាំងអាហារនិងសិក្ខូបករណ៍ហើយនៅពេលមានជំងឺឈឺថ្កាត់ម្ដង
ម្កាលក៏ជាទំនួលខុសត្រូវរបស់ ព្រះសង្ឃដែរ ។
ទីអារ៉ាមមិនត្រឹមតែជាកន្លែងរក្សាសីល ផ្ដល់ពុទ្ធឱវាទអំពីងរិយសច្ចដើម្បី
អោយពុទ្ធសាស- និកជនចេះសង្រួមចិត្តស្ងប់អារម្មណ៍ប៉ុណ្ណោះទេតែវត្តអារាមខ្លះបានក្លាយទៅ
ជាកន្លែងថែរក្សាជម្ងឺ អេដស៍ដោយសារតែលោកសង្ឃតំណាងសេចក្ដីមេតាករុណារបស់
ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ និងជាអ្នកផ្ដល់ ពុទ្ធឱវាទអំពីការពិតនៃជីវិតគឺថា រាល់ជីវិតមានភាពប្រែ
ប្រួលមិនទៀងទាត់ តែការស្លាប់ទៀងទាត់ ។ការពីសម័យជាន់ដើម វត្ត និងលោកសង្ឃក៏ត្រូវ
បានប្រើជារឿយៗសម្រាប់ដោះស្រាយវិវាទ ដែលភាគ្គីជម្លោះមិនអាចដោះស្រាយបានរវាង
គ្នាបាន ពីព្រោះអ្នកបួសតំណាងអោយភាពមិនលំ អៀង សុចរិតទៀងត្រង់ ហើយរហូត
ដល់សព្វថ្ងៃការងារតូចធំមួយចំនួនក្នុងមូលដ្ឋានតាមជនបទ ត្រូវឆ្លងកាត់ការផ្ដល់យោបល់ និងពិភាក្សាជាមួយលោកសង្ឃផងដែរ ។ទីអារាមទំណាងភាពសុខដុមរមនានិងឯកភាព
សង្គមហើយវាមានជាឧទាហរណ៍ស្រាប់ដូចជាក្នុងពិធីបុណ្យទានផ្សេងៗមនុស្សចាស់
ក្មេងប្រុសស្រី មិនថាមកពីនិន្នាការ ឬជាតិជាតិសាសន៍ ណាទេតែងទៅជូបជុំគ្នាធ្វើបុណ្យ
លេងល្បែងប្រជាប្រិយ ឬរាំលេងយ៉ាងសប្បាយ ។
អ្នកប្រាជ្ញទាំងឡាយផ្នែកព្រះពុទ្ធសាសនាតែងបានពោលសរសើរនូវបដិបត្តិជាកណ្ដាល
(មជ្ឈិមបដិបទា) តាមគោលការណ៍យ៉ាង (អដ្ឋង្គិកមគ្គ) របស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយថា
បើមនុស្សគ្រប់គ្នាក្នុងលោកបដិបត្តិ ឬរស់នៅជាមួយគ្នាក្នុងគន្លងនេះ នោះពិភពលោក
មុខជាបានស្គាល់ពាក្យ ថា សន្តិភាព សន្តិសុខ និងវឌ្ឍនភាពពេញលេញជាប្រាកដ ។
កុំថាឡើយដល់ទៅបដិបត្តិដល់គោលការណ៍ ៨ យ៉ាងនេះទាំងស្រុង សូម្បីត្រឹម
តែផ្នែកខ្លះ ដូចជា ទាន សីល សេចក្ដីព្យាយាមត្រូវ ការមិនប្រមាទ ខ្លួនទីពឹងខ្លួនជាដើម
ក៏គ្រប់គ្រាន់ដែរ ព្រោះ ថាលទ្ធិខ្លួនទីពឹងខ្លួនធ្វើអោយមនុស្សរឹងមាំ ការមិនប្រមាថធ្វើអោយ
មនុស្សមានសតិសម្បជម្បញ្ញៈ មិនងប់ងុលលង់លក់ឈ្លោះវង្វេង សេចក្ដីព្យាយាមត្រូវធ្វើ
អោយមនុស្សមិនច្រអូស ឧស្សាព្យាយាម ក្នុងផ្លូវត្រូវ ។ លទ្ធិកម្មផល ឬបុណ្យ និងបាបជា
ហេតុនាំអោយមានការបង្រៀននូវសីល និងទាន ។ សីលទាំងឡាយមានសីល ៥ ជាដើម
នាំអោយមនុស្សមិនកាប់សម្លាប់គ្នា ធ្វើអោយពិភពលោកឆ្ងាយ ចាកសង្ក្រាម មិនលួច មិនផ្លន់
មិនកុហក់បោកប្រាស់ មិនប្រើល្បិចកិច្ចកល់ មិនកេងប្រវ័ញ្ញ មិនពុក រលួយ ស៊ីសំណូកសូក
ប៉ាន់គ្រប់រូបភាព មិនរំលោភបំពានប្រពន្ធកូន ប្ដីអ្នកដទៃដែលជាហេតុនាំមកនូវក្ដីក្ដៅក្រហាយ
ប្រាត់ប្រាស់និរាសបាក់បែកសង្គមគ្រួសារ ។ ការបង្រៀនរបស់ព្រះពុទ្ធអង្គក៏បាន បង្រៀន
មិនអោយប្រើប្រាស់ និងមិនធ្វើចរាចរគ្រឿងញឿនស្រវឹងទាំងពួង ដែលនាំអោយមនុស្សខូច
សុខភាព បាត់បង់ស្មារតី ខ្សោយគំនិតប្រាជ្ញា បាត់បង់តម្លៃនៃភាពជាមនុស្ស ទៅប្រព្តឹត្តអំពើ
ហឹង្សា សាហាវយង់ឃ្នង និងអំពើលាមកទាំងឡាយដែលនាំអោយសង្គមមានភាពវឹកវរ
ច្របូកច្របល់ជា ដើម ។
សីលធ្វើអោយមនុស្សប្រាសចាកពីអំពើល្មើសច្បាប់រដ្ឋដែលការណ៍នេះជួយសម្រួល
យ៉ាង ច្រើនដល់រដ្ឋាភិបាលក្នុងការគ្រប់គ្រងរដ្ឋ ។ សីលជាវប្បធម៌សន្តិភាពបំផុតមួយ ហើយ
សីលគឺជា សិទ្ធិមនុស្ស និងជាទង្វើពិតប្រាកដនៃភាពជាមនុស្សជាតិ ។
សីលចាស្ពានអោយមនុស្សមានទំនុកទុកចិត្តគ្នា មានសាមគ្គីគ្នា និងជាអភ័យទាន ។
ព្រះពុទ្ធសាសនាបង្រៀន និងបកស្រាយបង្ហាញជាអនែកអោយមនុស្សឃើញនូវទោសដែល
កើតពីសេចក្ដីលោភលន់ ។ លទ្ធិនេះក៏ជាគូនឹងកម្ម ផលឬបុណ្យ និងបាបដែរ ដែលជាហេតុនាំឲ្យ កើតលទ្ធិទាន ។ បើគេធ្វើទានអោយបានត្រឹមត្រូវតាមគេបង្រៀន
របស់ព្រះពុទ្ធនោះ គេរកមិនឃើញ នូវពាក្យថា ធ្វើទាននាំអោយមនុស្សក្រ និងនាំមនុស្ស
ខ្ចិលច្រអូសឡើយ ប៉ុន្តែគេរមែងទទួលបាននូវ ការតបស្នងយ៉ាងគាប់ចិត្តដូចជា ទទួលបាននូវ
ការស្រលាញ់ គោរពរាប់អានពីអ្នកដទៃធ្វើអោយសង្គមមនុស្សមានសន្តិភាពនិងភាពសុខដុម។
ព្រះពុទ្ធសាសនាជឿថាមានជាតិពីអតីត និងជាតិខាងមុខទៀត ហើយអំពើបុណ្យ និងបាប ដែលគេធ្វើពីជាតិមុនមក អាចអោយផលនៅជាតិនេះខ្លះ ជាតិនោះខ្លះ និងជាតិខាង
មុខៗទៀតរហូត ទាល់តែអស់ ពោលគឺគ្មានអំពើណាមួយសាបសូន្យទទេឡើយប៉ុន្តែមិនអោយ
មនុស្សផ្ដេកផ្ដួលលើ ព្រេងសំណាងពីអតីតជាតិឬការបួងសួងឡើយ។លទ្ធិកម្មផលនិងបរលោក
ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ជួយធ្វើអោយមនុស្សធ្វើល្អសាងកុសលសម្រាប់ទាំងជាតិនេះ និងជាតិ
ក្រោយ ហេតុនេះហើយបាន ជាព្រហពុទ្ធសម្ដែងថា “ នាយមាលាការ (អ្នកក្រង ឬអ្នក
លក់ផ្កា) រមែងធ្វើកម្រងផ្កាអោយបានច្រើន ពីគំនរផ្កា យ៉ាងណាម៉ិញ បុគ្គលដែលមាន
សេចក្ដីស្លាប់ជាធម្មតា (ដឹងថាខ្លួនគេចមិនផុតពីសេចក្ដី ស្លាប់) ក៏រមែងធ្វើអំពើកុសល
អោយបានច្រើនយ៉ាងនោះដែរ ” ។
២.៣.ព្រះពុទ្ធសាសនា និងសេដ្ឋកិច្ច
ព្រះពុទ្ធសម្ដែងថា សត្វទាំងឡាយរស់បានដោយសារអាហារ ឬ “ សព្វ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា”
ព្រះពុទ្ធមិនមែនជាអ្នកសេដ្ឋកិច្ចទេ ប៉ុន្តែព្រះអង្គជាគ្រូបង្រៀនមនុស្សអោយចេះ
រៀបចំចាត់ ចែងស្វែងរក និងដោះស្រាយបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចតាមរបៀបសាមញ្ញ និងងាយយល់
។ ថ្វីបើព្រះអង្គបាន សម្ដែងថា ជីវិតជាទុក្ខក្ដីក៏ទ្រង់ទទួលស្គាល់ថា មានសេចក្ដីសុខសុភមង្គល
ខ្លះដែរ នៅក្នុងលោកនេះ គ្រាន់ជាសុភមង្គលក្នុងវដ្ដសង្សារមិនអាចស្ថិតស្ថេរជារៀងរហូតទេ ។
ព្រះពុទ្ធបង្រៀនអោយចេះរក និងចែករំលែកនូវវត្ថុដែលជាតម្រូវការចាំបាច់ ៤
យ៉ាង (ចតុ- ប្បច្ច័យ) របស់មនុស្សគឺៈ
• អាហារសម្រាប់បរិភោគ (បិណ្ឌបាតប្បច្ច័យ)
• សម្លៀកបំពាក់ (ចីវរប្បច្ច័យ)
• លំនៅដ្ឋានឬទីស្នាក់អាស្រ័យ (សេនាសនប្បច្ច័យ)( )
• គឿងសម្រាប់ថែរក្សាសុខភាព (គិលានភេសជ្ជប្បច្ច័យ) ដែលរួមមាន ថ្នាំការពារ
និងថ្នាំ សម្រាប់ព្យាបាលជម្ងឺគ្រូពេទ្យបរិក្ខារព្រមទាំងអគារពេទ្យជាដើម ។ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ
លោកសម្ដែងថាដើម្បីរកសេចក្ដីសុខក្នុងលោកបានមនុស្សគ្រប់រូបត្រូវតែមានវត្ថុ៤យ៉ាងនេះ
អោយគ្រប់គ្រាន់មិនអាចខ្វះមួយណាឡើយ។
២.៤.ព្រះពុទ្ធសាសនា និងសិទ្ធិមនុស្ស
មុនសម័យពុទ្ធកាលរាប់រយពាន់ឆ្នាំ ប្រទេសឥណ្ឌាដែលជាមហាប្រទេសនោះមាន
ច្បាប់បែង ចែកមនុស្សជាបួនវណ្ណៈគឺៈ
១-វណ្ណៈក្សត្រជាវណ្ណៈអភិជនខ្ពង់ខ្ពស់បំផុតមានតួនាទីជាអ្នកដឹកនាំរដ្ឋកាន់កាប់អំណាច
តពូជតផៅ ។
២-វណ្ណៈព្រាហ្មណ៍ៈ ជាវណ្ណៈដែលគេត្រូវគោរពបូជា មានតួនាទីជាអ្នករៀន
សូត្រក្បួនច្បាប់ និងវិជ្ជាផ្សេងៗ ។
៣-វណ្ណៈវៃស្ស ឬវណ្ណៈវេស្សៈ ជាវណ្ណៈពាណិជ្ជករដែលមានតួនាទីជាអ្នកប្រកប
របរជំនួញ ផ្សេងៗ ។
៤-វណ្ណៈកម្មករ-កសិករ (វណ្ណៈសូទ្រ ឬសទ្ទ): ជាវណ្ណៈថោកទាបមានតួនាទីធ្វើស្រែចំការ និងជាទាសករគេ ។
មនុស្សដែលកើតក្នុងត្រកូលណាមួយត្រូវផ្ដោតតែលើកិច្ចការដែលមានចែងតាមវណ្ណៈនៃ
ត្រកូលរបស់ខ្លួន ហ់យក៏មិនមានសេចក្ដីស្នេហារៀបការជាមួយវណ្ណៈផ្សេងដែរ ។ បើបុគ្គលនៅក្នុង វណ្ណៈមួយមានកូនចៅនៅក្នុងត្រកូលមានវណ្ណៈផ្សេងគ្នា កូននោះជា
មនុស្សដែលសង្គមមិនទទួល ស្គាល់ ។ ម្យ៉ាងទៀតបុគ្គលណាកើតក្នុងត្រកូលនៃបុគ្គល
ណាត្រូវបានភាពថ្លៃថ្នូរ ឬថោកទាបតាម វណ្ណនោះជាស្វ័យប្រវត្តិពេញមួយជីវិតដោយមិន
អាចប្រកែកកែប្រែបានឡើយ ។នៅព្រះពុទ្ធបានត្រាសដឹង ទ្រង់បានបដិសេធចោលទាំងស្រុង
ចំពោះទស្សនៈ និងច្បាប់ទាំង នេះ ហើយទ្រង់បានបង្រៀនមនុស្សគ្រប់រូបថាពួកគេសុទ្ធ
តែមានតម្លៃស្មើគ្នាទាំងអស់ គ្មានបុគ្កល ណាកើតមកសម្រាប់តែធ្វើជាម្ចាស់ឬធ្វើជាខ្ញុំគេនោះទេ
។ ព្រះពុទ្ធយល់ថា ភាពខុសគ្នារបស់មនុស្ស មិនមែនស្ថិតនៅលើការកើតមកក្នុងត្រូលណា
មួយទេ ប៉ុន្តែវាស្ថិតនៅក្នុងសកម្មភាពការងារ ចរិយា មារយាទ និងគំនិតប្រាជ្ញាតែប៉ុណ្ណោះ ។ ព្រះអង្គបានបរកាសជាចំហថា អ្នកស្រែចំការក៏អាចធ្វើជា អ្នកប្រាជ្ញបណ្ឌិត ជាមន្ត្រីរដ្ឋ ឬ
អ្នកដឹកនាំបានដែរអោយតែគេមានគនិតប្រាជ្ញា មានចំណេះដឹង មាន ចរិយាមារយាទ
ស័ក្តិនឹងតំណែងតួនាទី ឬការងារនោះ ។ ផ្ទុយទៅវិញបុគ្គលដែលកើតក្នុងវណ្ណៈ ក្សត្រក៏មិន
អាចធ្វើជាស្ដេច ជាមន្ត្រីបានដែរប្រសិនបើពួកគេគ្មានចំណេះវិជ្ជាគំនិតប្រាជ្ញា ចរិយាមារ-យាទ
ថ្លៃថ្នូរឆ្លើយតបទៅនឹងមុខតំណែង ឬកិច្ចការងារនេះ ។ព្រះពុទ្ធបានសម្ដែងថា “បុគ្គលមិន
មែនជាអ្នកថោកទាបព្រោះជាតិទេ មិនមែនជាអ្នកប្រសើរ ព្រោះជាតិទេ ជាអ្នកថោកទាប
ព្រោះកម្ម ជាអ្នកប្រសើរក៏ព្រោះកម្ម ” ។​សីលទាំងឡាយរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនារួមមាន
សីល ៥ ជាដើម បានហាមប្រាមមនុស្សកុំឲ្យ សម្លាប់ជីវិត ឬធ្វើទុក្ខបុកម្នេញ ដោយបៀត
បៀនរាងកាយបស់ជីវិតនៃមនុស្សសត្វគ្រប់រូប គ្រប់ជាតិ សាសន៍ ។ មិនអោយលួចឆក់ប្លន់ កឹបកេញទ្រព្យសម្បត្តិរបស់អ្នកដទៃ មិនអោយពោលពាក្យកុហក់ បោកប្រាស់មិនអោយពោល
ពាក្យញុះញង់ បំបែកបំបាក់សាមគ្គី មិនអោយប្រព្រឹត្តអំពើស្មន់ជាមួយប្ដីប្រពន្ធកូនគេមិនអោយ
សេព ឬចរាចរគ្រឿងញៀន គ្រឿងស្រវឹងគ្រប់ប្រភេទ ។ទាំងនេះជាសិទ្ធិមនុស្សជាសាកល
ព្រោះថាវាសុទ្ធតែមានចែងនៅក្នុងច្បាប់របស់រដ្ឋាភិបាល នានានៅពេលសព្វថ្ងៃដូចជា ការ
និយាយអំពិមនុស្សមានសិទ្ធិស្មើគ្នា ការហាមមិនអោយបំពារបំពាន លើរាងកាយអ្នកដទៃ លើ
ទ្រព្យសម្បត្តិ លើចំណងអាពាហ៍ពិពាហ៍ស្របច្បាប់់របស់ខ្លួន និងអ្នកដទៃ ជាដើម ។នៅក្នុង
គម្ពីរធម្មបទ ព្រះពុទ្ធសម្ដែងថា “សត្វទាំងឡាយស្រលាញ់ជីវិត សត្វទាំងឡាយតក់ ស្លុតនឹង
អជ្ញា និងសេចក្ដីស្លាប់ បុគ្គលធ្វើខ្លួនជាឧបមា ហើយមិនគប្បីប្រើអជ្ញា ឬសម្លាប់ជីវិត ទាំង មិន
គប្បីញ្ញាំងអោយជីវិតអ្នកដទៃបៀតបៀន ឬប្រហាជីវិតឡើយ” ។
ទស្សនៈរបស់ព្រះពុទ្ធក៏បានបង្លាញអោយឃើញអំពីភាពស្មើគ្នារវាងបុរស និងស្ត្រីដែរ ដូច
ពុទ្ធសុភាសិតមួយពោលថា “ បុរសមិនមែនសុទ្ធតែជាបណ្ឌិតទីសព្វអន្លើទេ ឯស្ត្រីបើមាន
ប្រាជ្ញាឆ្នើម ក្នុងទីនោះៗក៏ហៅថាបណ្ឌិតបាន ” ។
២.៥.ព្រះពុទ្ធសាសនា និងនយោបាយ
ព្រះពុទ្ធមិនមែនជាអ្នកបង្កើតលទ្ធិប្រព័ន្ធនយោបាយឡើយ ប៉ុន្តែព្រះអង្គជាព្រះ
បរមគ្រូដែល បង្រៀនមនុស្សអោយចវមានគំនិតប្រាជ្ញា ស្មារតី និងសមត្ថភាពដោះស្រាយ
បញ្ហារៀងៗខ្លួន ។
នៅក្នុងគម្ពីរទសជាតក ព្រះពុទ្ធបានបង្រៀនមេដឹកនាំនូវគោលការណ៍ ១០ យ៉ាង
ដែលនៅ សម័យនោះ គេអោយឈ្មោះថា ទស្សពិធរាជធម៌គឺ ធម៌ ១០ យាងសម្រាប់
បុគ្គលដែលមានឋានៈជា ស្ដេច ឬជាមេដឹកនាំរដ្ឋគឺៈ
១-ទាន (generosity, charity): ជាការលៈបង់ទ្រព្យធនរបស់ខ្លួនចែករំលែក
ដល់អ្នកដទៃ ។
២-សីល (morality): ការបង្រួមកាយ និងវាចារ គ្រប់គ្រងឥរិយាបថអោយស្ថិត
នៅក្នុងក្រប ខណ្ឌក្រមសីលធម៌ខ្ពស់ ជាគំរូដល់មនុស្សទូទាំងប្រទេស ។
៣-បរិចាគ (self-sacrifice): ជានិច្ចកាលតែងតែត្រៀមខ្លួនរួចជាស្រេចក្នុងការបូជាសេចក្ដី ស្រណុករបស់ខ្លួនជូនជាតិ
និងប្រជាជន ។
៤-អាជ្ជវ (hosesty,integrity): ស្មោះត្រង់ចំពោះជាតិ និងប្រជារាស្ត្រ និងឋានៈរបស់ខ្លួន ។
៥-មទ្ទវ (kindness): ការប្រព្រឹត្តកាន់ចរិយាមារយាទស្លូតបូត សុភាពរាបសារ
មិនអាងឋានៈ បុណ្យសក្តិអំណាច ទ្រព្យសម្បត្តិជិះជាន់អ្នកដទៃ ។
៦-តបៈ (self-control, non-indulgence):រស់នៅក្នុងជីវិតសាមញ្ញមិនកាន់
ឬកខ្ពស់ ។ ចិត្ត ទប់ទល់នឹងសេចក្ដីអាក្រក់របស់ខ្លួនរួមមាន លោភៈ ទោសៈ មោហៈជាដើម
មិនអោយកើតក្នុង សន្ដានចិត្ត ។
៧-អកោធន (non-anger, non-fury): ជានិច្ចកាលទប់កំហឹងមិនអោយកើតមាននៅក្នុងចិត្ត មិនអោយមកក្រៅតាមរយៈពាក្យសម្ដី
ឬសកម្មភាពណាមួយ ។
៨-ខន្តី (patience): ជានិច្ចកាលបណ្ដុះ និងប្រព្រឹត្តភាពខន្តី សេចក្ដីអត់ធ្មត់
គ្រប់ឥរិយាបថ ។
៩-អវិហឹង្សា (non-violence): មិនធ្វើអំពើហឹង្សាទាំងផ្លូវកាយ និងសម្ដី ។
១០-អវិរោធន (conformity to the law): គោរពយ៉ាងខ្ជាប់ខ្ជួននូវច្បាប់រដ្ឋ
និងប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ ប្រាសចាកអគតិ ៤ យ៉ាង( )ដើម្បីបានជាគរូដល់មនុស្សទូទាំងប្រទេស ។នៅក្នុងគម្ពីរមិលិន្ទបញ្ហាមាននិយាយថា “បុគ្គលដែលមិនមានលក្ខណៈសម្បត្តិស័ក្តិសម មិន
សុចរិត ពុំមានគុណសម្បត្តិឆ្លើយតបនឹងតំណែង (ជាអ្នកដឹកនាំ) ហើយចូលខ្លួនទៅ
កាន់តំណែងជា អ្នកគ្រប់គ្រងអំណាច បុគ្គលនោះឯងបានយកខ្លួនទៅតំកលលើអាសនៈ
ដ៏មិនត្រឹមត្រូវ ជាបុគ្គល មានទោសចំពោះជាតិ និងប្រជាជន ។ បុគ្គលដែលបំពានលើ
ច្បាប់រដ្ឋ ក៏ជាមន្ត្រីសុច្ចរិត និងយុត្តិ-ធម៌។ ពេលមន្ត្រីសុច្ចរិត និងយុត្តិធម៌ ប្រជារាស្ត្រក៏
សុច្ចរិត និងយុត្តិធម៌ ប្រទេសនោះជាទឹកដីសុច្ច- រិត និងយុត្តិធម៌ ” ។
២.៦.ព្រះពុទ្ធសាសនា និងប្រជាធិបតេយ្យ
អធិបតេយ្យគឺភាពជាធំហើយការយកជាធំក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាមាន៣យ៉ាងគឺៈ
១-ការយកខ្លួនឯងជាធំ (អត្តាធិបតេយ្យ)
២-ការយកសម្លែងភាគច្រើនឬសាធារណជនជាធំ (លោកាធិបតេយ្យ)
៣-ការយកច្បាប់ជាធំ (សម្មាធិបតេយ្យ)
ចំពោះអធិបតេយ្យទាំងបីនេះពុទ្ធសាសនិកជនទាំងឡាយគប្បីយល់និងយកវាទៅអនុវត្តក្នុងគោ
លដៅឬក្នុងស្ថានភាពផ្សេងៗ។
អធិបតេយ្យទីមួយគឺការយកខ្លួនឯងជាធំសម្រាប់អនុវត្តនចំពោះស្ថានភាព ឬកិច្ចការ
ងារទាំង ឡាយណាដែលផ្ដល់ផលជាសំខាន់ដល់បុគ្គលម្នាក់ៗ មានដូចជាការសម្រេចចិត្ត
ជ្រើសរើសមុខរបរ ការងារ របៀបរស់នៅ ។ល។ គឺធ្វើតាមការនិយមចូលចិត្តរបស់
បុគ្គលរៀងៗខ្លួន ។
អធិបតេយ្យទីពីរគឺ ការយកសម្លេងភាគច្រើនជាធំ ឬការយករាស្ត្រជាធំ ។ វាត្រូវគេ
អនុវត្តន៍ ចំពោះការងារណាដែលពាក់ព័ន្ធបរយោជន៍ក្រុម សហគមន៍ និងប្រទេស ។ មនុស្ស
ច្រើននាក់ មតិ យល់ឃើញច្រើនដែរ កិច្ចការ ឬបញ្ហាអ្វីមួយមិនអាចចិត្តមនុស្សគ្រប់រូបបាន
ទេ ហេតុនេះហើយបាន ជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់ឈ្វេងយល់ថា លោកាធិបតេយ្យមានសារ
សំខាន់នៅក្នុងការងារសង្គមជាតិ ទាំងមូល ហើយមតិភាគតិចត្រូវគោរពមតិភាគច្រើន ។
ការប្រតិបត្តិបែបលោកធិបតេយ្យ ពោលគឺការយកសម្លេងភាគច្រើនជាធំ មាននៅ
ក្នុងផ្នែក ព្រះពុទ្ធសាសនាតាំងពីសម័យពុទ្ធកាលរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន ហើយនៅក្នុងមហា
សង្គាយនាម្ដងៗ ក៏មានបែបនេះដែរ ។
ក្នុងគម្ពីរវិន័យបិតក នៅក្នុងសង្ឃកម្មផ្សេងៗក៏មានការប្រតិបត្តិតាមបែបលោកា
ធិបតេយ្យ នេះដែរ ជាក់ស្ដែងនៅក្នុងពិធីបំបួសកុលបុត្រ មានការសូត្រញត្តិចតុត្ថកម្មវាចា
ហើយនៅក្នុងពិធីក្រាលគ្រងកថិនមានសូត្រញត្តិទុតិយកម្មក្នុងពិធីបញ្ចុះសីមាមានសូត្រញត្តិ
ចតុត្ថកម្មវាចាជាដើម ។ នៅក្នុងសង្ឃកម្មនីមួយៗត្រូវមានភិក្ខុសង្ឃតាមចំនួនកំណត់
សម្រាប់ពិធីនេះ ហើយការជួបជុំ ឬចំនួន កំណត់បែបនេះអោយឈ្មោះថាជំនុំសង្ឃ ។ ភិក្ខុសសង្ឃនីមួយៗមានសិទ្ធិនៅក្នុងការបញ្ចេញវាទ (ទស្សនៈ គំនិតយោបល់) ជំទាស់ ឬ
ទទួលយកតាមការយល់ឃើញរបស់ខ្លួន (ជាទូទៅយកវិន័យជា កត្តាវាស់វែង) ។ លុះដល់ពេលសង្ឃឈានដល់ការព្រមព្រៀងគ្នាហើយ ត្រូវមានសង្ឃណាមួយ ឬជំនុំសង្ឃ
ទាំងមូលសូត្រនូវសេចក្ដីព្រមព្រៀងនេះចំនួនបីលើក ហើយបើគ្មានការជំទាស់ទេ ជំនុំ សង្ឃ
សម្រេចយកព្រមព្រៀងនោះជាផ្លូវការ និងជាការស្រេច ។
ការប្រតិបត្តិយកមតិភាគច្រើនបែបនេះត្រូវគេអនុវត្តន៍ស្ទើរតែជាទូទៅដូចជានៅ
ក្នុងការបោះឆ្នោត នៅក្នុងសភានៅក្នុងសង្គមបច្ចុប្បន្ន ហើយដែលគេអោយឈ្មោះថា ជាការ
ប្រតិបត្តិទៅតាម បែបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាគឺបានរួមមួយផ្នែក
ដែរខាងវិស័យលទ្ធិប្រជាធិ-បតេយ្យ។
២.៧.ព្រះពុទ្ធសាសនា និងសន្តិភាព
គោលដៅចុងក្រោយរបស់ពុទ្ធសាសនិកគឺ ការបានត្រាសដឹង ឬសម្រេចនិព្វាន ។ និព្វានមិនមែនមានន័យថា ស្លាប់ទេ ប៉ុន្តែមានន័យថាសូន្យ ស្ងប់ ស្កប់ស្កល់។សូន្យគឺភាពស្ងួត
អស់លែងកម្រើកជារៀងរហូតនៃសេចក្ដីលោភលន់ចង់បានសូន្យភាពឆោតល្ងង់ងងឹតងងល់មិន
ដឹងការ ពិតនៃជីវិត និងការជ្រៈស្រឡះអស់ពីសេចក្ដីក្រោធខឹងជាដើម ។
ស្ងប់គឺភាពមិនកម្រើកញាប់ញ័រចំពោះលោកធម៌រីឯស្កប់ស្កល់គឺការឆ្អែតនៅក្នុងចិត្តមិន
មាន សេចក្ដីត្រេកត្រអាលរោលរាល ស្រេកឃ្លានក្នុងអារម្មណ៍ជាដើម ។
ន័យម្យ៉ាងរបស់ពាក្យស្ងប់គឺសន្តិភាព(ជាភាសាបាលី)។សន្តិភាពក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា
មាន ន័យថា គ្មានសង្គ្រាមរាំងជលនៅក្នុងសមរភូមិផង និងសេចក្ដីស្ងប់នៅក្នុងចិត្តផង ។ ដើម្បីនឹងអោយទទួលបាននូវសន្តិភាពពិតប្រាកដ បុគ្កលម្នាក់ត្រូវតែមានសន្តិភាពបីយ៉ាងគឺៈ
១-សន្តិភាពផ្លូវកាយ (កាយវិវេក)
២-សន្តិភាពផ្លូបវាចា (វិចីវិវេក)
៣-សន្តិភាពផ្លូវចិត្ត (ចិត្តវិវេក)
សន្តិភាពផ្លូវកាយគឺនៅពេលណាគ្មានការកាប់សម្លាប់ បៀតបៀនធ្វើទុកបុកម្នេញ
រួចចាក ផុតពីការធ្វើទុកទោស ទារុណកម្មដល់រាងកាយ ។
សន្តិភាពផ្លូវវាចាកើតមាននៅពេលមិនមានការនិយាយកុហក់បោកប្រាស ប្រើល្បិច
កល់ជា មុខ មិនមានការនិយាយញុះញង់ដែលធ្វើអោយឈឺចាប់ដល់អារម្មណ៍ និងការបែក
បាក់ខាតបង់នូវ ប្រយោជន៍ជាដើម ។
ចំណែកសន្តិភាពផ្លូវចិត្តគឺភាពស្ងប់អារម្មណ៍ដោយចាកផុតពីសេចក្ដីលោភលន់ ភាព
មួរម៉ៅ សៅហ្មង កំហឹងក្រេវក្រោធ ការព្រួយបារម្ភ សោកសង្រេង ការត្រូវគេគម្រាមកំហែង
ពោលគឺការ ប្រាសចាកទោសៈ មោហៈ អវិជ្ជា រាគ កិលេសតណ្ហា ។
ព្រះពុទ្ធសម្ដែងថា “ គ្មានសុខអ្វីស្មើសេចក្ដីស្ងប់ឡើយ (សន្តិភាព)” (នត្ថិ សន្តិ បរំ សុខំ) ។
ព្រះពុទ្ធបង្រៀនថា អវិជ្ជា រាគ កិលេសតណ្ហា លោភៈ ទោសៈ មោហៈ ជាឬស
គល់នៃសេចក្ដី អាក្រក់គ្រប់យ៉ាង និងជាបច្ច័យធ្វើអោយពិភពលោកគ្មានសន្តិភាព ។ ហេតុនេះ
ហើយ ដើម្បីទទួល បានសន្តិភាព មនុស្សគ្រប់រូបមានភារៈរៀងៗខ្លួនក្នុងការគាស់រំលើង លុប
បំបាត់ចោលឬសគល់នៃ សេចក្ដីអាក្រក់ដូចដែលបានពោលខាងលើអោយអស់ពីក្នុងចិត្ត ។

ផ្នែកទី ៦
សេចក្ដីសន្និដ្ឋាន និងអនុសាសន៍
___________

១.សេចក្ដីសន្និដ្ឋាន

ក្រោយពីបានសិក្សាស្រាវជ្រាវប្រធានបទ “ការអភិវឌ្ឍន៍សង្គម ឆ្លុះបញ្ចាំងតាមរយៈ
ព្រះពុទ្ធ” នេះរួចមកក្រុមយើងខ្ញុំ សូមកោតសសើរចំពោះវិភាគទានដ៏ធំធេងក្នុងកិច្ចកសាង និង
រួមចំណែក អភិវឌ្ឍប្រទេសជាតិតាមរយៈព្រះពុទ្ធសាសនា។ គុណតម្លៃនៃព្រះពុទ្ធសាសនា និង
វិសាលភាពនៃ ការចូលរួមអភិវឌ្ឍសង្គមខ្មែរនេះពិតជាធ្វើអោយមានភាពស្ញប់ស្ញែងនិងរកអ្វីមក
ប្រៀបផ្ទឹមពុំបាន ឡើយ។ តួនាទីវត្តអារាម និងព្រហសង្ឃតាំងពីសម៏យមុនរហូតមកដល់
បច្ចុប្បន្ន នៅតែដើរតួយ៉ាងសំខាន់ចំពោះការអភិវឌ្ឍសង្គមជាតិ ជាបិសេសការចូលរួមអប់រំ
សីលធម៌សង្គម ដោយឈរលើ គោលការណ៍ ធ្វើយ៉ាងណាអោយប្រជាពលរដ្ឋ សិស្សា
នុសិស្ស បងប្អូនគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈទាំងអស់ ចេះរស់នៅក្នុងសាមគ្គីភាព ភាតរភាបរវាងគ្នា
នឹងគ្នា មានមេតាធម៌ ជាពិសេសការរស់នៅក្នុងជីវភាព ប្រចាំថ្ងៃ ត្រូវប្រាសចាកអំពី
អប្បាយមុខមាន ស្រី ស្រា ល្បែងពាលា និងប្រកបដោយកតញ្ញូតាធម៌ ការដឹងគុណចំពោះ
មាតា បិតា គ្រូបាអាចារ្យ អ្នកដឹកនាំប្រទេសជាតិជាដើម។ ជារួមធ្វើយ៉ាងនាឲ្យ ប្រទេសជាតិ
ស្ថិតនៅក្នុងសន្តិភាព វឌ្ឍនភាព រុងរឿងរីកចម្រើន ដែលជាបំណងប្រាថ្នារបស់មនុស្ស
គ្រប់រូប។ ព្រះពុទ្ធសាសនា ពិតជាបានពាំនាំមកនូវប្រយោជន៍យ៉ាងច្រើនមិនអាចកាត់ថ្លៃ
បាន ។ យ៉ាងណាម៉ិញ បើកាលណាថ្នាក់ដឹកនាំប្រកាន់យកនូវមាគ៌ាព្រះពុទ្ធសាសនាឃើញថា
ប្រទេសមាន ការរីកចម្រើនរុងរឿង មានអរិយធម៌ខ្ពង់ខ្ពស់ដូចជា ក្នុងសម័យព្រះបាទជ័យ
វរ្ម័នទី ៧ ជាដើម។ ផ្ទុយ ទៅវិញបើការដឹកនាំប្រទេសប្រាសចាកនូវមាគ៌ាព្រះពុទ្ធសាសនា
ហើយ ប្រទេសជាតិប្រាកដជាធ្លាក់ ក្នុងក្ដីអន្តរាយជាមិនខានដូចជារបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ
ឆ្នាំ ១៩៧៥-១៩៧៩ដែលដឹកនាំដោយ ប៉ុលពត ។
ដូចនេះបើសង្គមយើងមានការជឿជាក់លើព្រះពុទ្ធសាសនា និងប្រតិបត្តិខ្ជាប់ខ្ជួនបាន
ត្រឹម- ត្រូវហើយនោះ សង្គមជាតិយើងនឹងទទួលបាននូវសេចក្ដីសុខ សន្តិភាព វឌ្ឍនភាពសុខ
ដុមរមនាចម្រើនរុងរឿងថ្កុំថ្កើងជាក់ជាមិនខាន។យ៉ាងណាម៉ិញសង្គមខ្មែរបច្ចុប្បន្នចាំបាច់ណាស់
នូវការ កសាងវប្បធម៌សន្តិភាព ស្របតាមគោលការណ៍អប់រំព្រះពុទ្ធសាសនា។ជាពិសេស
សម្រាប់យុវជន ខ្មែរនាពេលបច្ចុប្បន្នត្រវការអប់រំ ដើម្បីអភិវឌ្ឍន៍បុគ្កលិកលក្ខណៈរបស់ខ្លួន
អោយមានសីលធម៌ ជាសរសរទ្រូងរបស់ប្រទេសជាតិ ។

២.អនុសាសន៍
ឆ្លងតាមការបកស្រាយនូវការសន្និដ្ឋាន ឬខ្លឹមសារទាំងមូលរបស់ប្រធាបបទនៃ
កិច្ចការស្រាវ- ជ្រាវ ក្រុមយើងខ្ញុំយល់ឃើញថា ព្រះពុទ្ធសាសនាពិតជាមានសារសំខាន់
ក្នុងការរួមចំណែកអភិវឌ្ឍន៍ សង្គម។ ការរួមចំណេកនេះមានដំណើរការទៅបានអាស្រ័យ
លើព្រះសង្ឃជាអ្នកនាំផ្លូវ អប់រំពុទ្ធសា- សនិកអោយចេះរស់នៅប្រកបដោយសន្តិភាព និងភាតរភាពជាមួយគ្នាក្នុងសង្គម ។ ជាងនេះទៅ ទៀត ព្រះសង្ឃគួរតែមានសិទ្ធិបន្ថែម
មួយទៀតក្រៅអំពីតួនាទីខអ្នកផ្សព្វផ្សាយអប់រំព្រះធម៌ ទៅជា អ្នករួមចំណេកនៅក្នុងសកម្មភាព
សង្គមផ្សេងៗពាកព័ន្ធនឹងការទាទារសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ប្រជាពល- រដ្ឋអោយទទួលបាននូវ
សុខដុមរមនាដូចពលរដ្ឋទូទៅដែរ។ ឧទាហរណ៍ ការចូលរួមទាមទារដីធ្លីជូនប្រជាពលរដ្ឋរបស់
ព្រតេជគុណលួន សាវ៉ាត នៅបឹងកក់ជាដើម ។ ដូចនេះសូមមេតាកុំអោយមារការចាប់ចងព្រះ
សង្ឃនូវគ្រប់សកម្មភាពដែលបម្រើរផលប្រយោជន៍ពលរដ្ឋឡើយ។
អាស្រ័យហេតុនេះ យើងខ្ញុំនៅតែមានសុទិដ្ឋិនិយមថា ព្រះសង្ឃមិនគួរមានការ
ចាប់ចងទេ ប្រសិនបើស្ថិតក្នុងករណីបម្រើរផលប្រយោជន៍ជូនជាតិគ្រប់ភាពដែលជាសកម្មភាព
ដ៏ប្រសើរថ្លៃថ្លា បំផុតឋានៈជាអ្នកស្នេហាជាតិ ។

ឯកសារពិគ្រោះ
– អរិយធម៌ខ្មែរ, អ្នកស្រីត្រឹងងា,គ.ស.១៩៧៤
– ទស្សនវិជ្ជាពិភពលោក (ព្រះពុទ្ធសាសនា), លោកខឿនសាឃាង, ២០០៩
– ព្រះពុទ្ធសាសនា, ប៊ុតសាវង្ស
– ព្រះពុទ្ធសាសនា២៥០០,ភ្នំពេញ,ព.ស.២៥៤៥
– គោលការនៃអភិវឌ្ឍសង្គមតាមរយៈទស្សនវិជ្ជាព្រះពុទ្ធសាសនា, ភិក្ខុឆន្ទរក្ខិ
តោដេមថាវី, ព.ស. ២៥៥៦
– ព្រះពុទ្ធឱវាទសងេ្ខប៣យ៉ាង, សាស្រ្តាចារ្យ ទេព ផុន “ព.ស ២៥៥១-គ.
ស២០០៨ ទំព័រទី ១
– ពុទ្ធសាសនាសង្ខេប,ព្រះពោធិវ័ង្ស ហួត តាត ទំព័រ១៧ ភាគទី១ ព.ស.
២៤៩៥ គ.ស.១៩៥៣
– ភិក្ខុធម្មបាល ខៀវ ជុំ “ជីវិតសន្តិភាព” គ.ស.១៩៧០
– វចនុក្រមសម្តេច ជួន ណាត បោះពុម្ពលើកលើកទី៥ ព.ស.២៥១២
– សុង ស៊ីវ “បញ្ហាមនុស្សលោក” បោះពុម្ពលើកទី២ ព.ស.២៥១៦
– សាស្រ្តាចារ្យ ខ្លូត ធីតា “មូលដ្ឋានគ្រឹះនៃទស្សនវិជ្ជា” ភ្នំពេញ ព.ស.២៥៥០ គ.ស.២០០៦។